Again, for the two thousand and twentieth time after the birth of Christ, the Earth made a journey around the Sun. It can still be imagined. It is much more difficult to visualize the cyclical nature of this process if one considers the entire history backwards. Its annual elliptical route has closed, and here we meet for the first time in 2021. When our planet starts its movement again on the eternal track, we – its inhabitants – with it embark on this journey.
Anonymous engraving first published in Camille Flammarion’s book „L’Atmosphere: Météorologie Populaire”, Paris, 1888. Source: Wikipedia Commons.
Each beginning, no matter how symbolic it is, prompts speculation about the 365 days ahead. It is natural for us to consider many aspects of our lives. It seems, however, that when we think of ourselves as a community of the inhabitants of the Earth (not so big, since it is possible to move from one end to the other in a dozen or so hours), the issue of caring for it should be what can become a binder of our plans and actions. The more that we are aware of the destruction that we have done on its surface over the past centuries.
The thought that the challenge is so huge and the scale of our potential agency so small can be frustrating. However, it is worth considering what we can have an objective influence on, even if it would mean taking actions on a micro scale. You must start with something. Even if we get involved very locally, the sum of similar actions may be of universal importance. It is important to be able to see a broad perspective of your own activities.
I am convinced that the ability to see the far-reaching sense of your own actions enables you to believe in them. Even if they seem irrational on the surface. Last year, I had many conversations with artists, which later served me to prepare posts for this blog. A statement by Marek Rogulski stuck in my memory in particular. Throughout his career, this artist has been occupying various places in Gdańsk, located on the very margins of the official, institutional art circulation. This consistent tactic allows him to maintain his freedom of expression, which is what he cares about the most. Regardless of the difficulties that he has to face daily, working in often degraded spaces, in his imagination he establishes a relationship with the world of art in its maximized scope. In his opinion
“With the current state of knowledge, we have at our disposal, we cannot say that something has only local value, but that it functions in relation to the generally available global thought about contemporary art. This is our benchmark. Whether you are in the Australian outback, in Osowa or elsewhere, your reference point is all knowledge, including art history, memory of various achievements and awareness of lack of knowledge to some extent.”
Such an attitude is close to me.
This post is intended to address social engagement. At first glance, it is the domain of activists. However, the dread of the climate situation, the awareness that we must take immediate and radical steps over the next decade, does not allow us to assign responsibility only to this group. Even if we will generously support her with bank transfers from time to time.
I observe with fascination often spectacular actions carried out by Greenpeace. I admire the consistency and thoughtful way in which WWF operates. For many years, I have been closely following the program of my native Workshop for All Beings. As an artist, however, I am aware of the difference of roles that activists and creators must play. The former operate in tangible reality. Their activities are aimed at achieving specific results in the material world, and therefore, ultimately, concern political issues. Others, through art, show different interpretations of the reality that we seemingly know. They dress it in new, surprising forms and thus reveal its new meanings. The French philosopher Jacques Rancière wrote about it in his essay “The Distribution of the Sensible”.
Let me use an example of the attitude of the German artist – Joseph Beuys.
In January 1986, in a newspaper, I came across a note about the death of „one of the most important artists of the 20th century”. I thought I was closely following Western contemporary art, but I had not heard of Beuys before. Now I know why. His practice was completely different from the way of practicing art, to which tradition has accustomed us.
There is enough space for me to discuss only one of the projects he is implementing. Nevertheless extremely significant.
Showcase of the 7000 Oak Foundation on Friedrichsplatz, Kassel on the 7000 Oak Project, photo: Baummapper, CC BY-SA 3.0 DE
It was 1982. The artist was invited to take part in the Documenta 7 festival in Kassel. Then he initiated an action designed to bring about social and environmental change. The project „7000 Oaks – Urban forest instead of city administration” lasted five years and was completed after Beuys died. Many volunteers helped him, because its scale far exceeded the physical strength of the individual.
It started in the space in front of the Fridericianum Museum, where a pile of 7,000 columnar basalt rocks was collected. (Not all residents were happy about it. It happened that the heap was covered with pink paint.) Oaks were then planted at various points in Kassel. The basalt steles were dug next to each of them. In this way, as the number of trees increased, the stone pile in the city center decreased.
The basalt rocks piled by Beuys in front of the Museum Fridericianum. Photo: J. Bunse, CC-BY-SA-2.5.
Such a large-scale action was not cheap. The amount allocated by the New York foundation that promotes contemporary art has turned out to be insufficient. Beuys had to collect donations, sell one of his sculptures, appear in a vodka commercial on Japanese TV, and ask his artist-friends to donate their works to an auction.
What did he want to achieve with this complicated, costly, and time-consuming operation?
This is an ambiguous project. It must be remembered that the second half of the 20th century was a time when buildings were quickly replacing greenery in the urbanized space. Beuys wanted to restore subjectivity to trees in their relation to humans. The formation of neighborhoods of oaks that grow over time with human-shaped, immutable basalt pillars was intended to emphasize the necessary peaceful coexistence of what is natural with what is man-made. In this sense, the artist intended to contribute to directing decisions about the future on a positive, environmentally friendly track.
The German artist was a pioneer of this type of thinking and was ahead of his time for several decades. His attitude did not find many supporters. Fortunately, in recent years, more and more creators feel responsible for matters of nature and climate and use their imaginations to visualize the problems we face as humanity.
I znów, po raz dwa tysiące dwudziesty po narodzeniu Chrystusa Ziemia odbyła podróż dookoła Słońca. To jeszcze da się ogarnąć wyobraźnią. Dużo trudniej uprzytomnić sobie cykliczność tego procesu, jeśli uwzględnić całą historię wstecz. Jej coroczna, eliptyczna trasa domknęła się i oto spotykamy się po raz pierwszy w roku 2021. Gdy nasza planeta na nowo rozpoczyna swój ruch po odwiecznym torze, my – jej mieszkańcy – razem z nią wyruszamy w tę drogę.
Anonimowa grafika opublikowana po raz pierwszy w książce Camille Flammarion „L’Atmosphere: Météorologie Populaire”, Paris, 1988. Źródło: Wikipedia Commons.
Każdy początek, choćby tak symboliczny jak ten, skłania do spekulacji na temat czekających nas 365 dni. To naturalne, że rozważamy wiele aspektów naszego życia. Wydaje się jednak, że gdy myślimy o sobie jako o wspólnocie mieszkańców Ziemi (nie tak dużej przecież, skoro z jej jednego końca na drugi można się przenieść w ciągu kilkunastu godzin), to kwestia dbałości o nią powinna być tym, co może stać się spoiwem naszych planów i działań. Tym bardziej, iż mamy świadomość destrukcji, jakiej dokonaliśmy na jej powierzchni w ciągu ostatnich stuleci.
Myśl, że wyzwanie jest tak ogromne, a skala naszej potencjalnej sprawczości tak niewielka może budzić frustrację. Warto jednak zastanowić się, na co możemy mieć obiektywny wpływ, nawet jeśli oznaczałoby to podjęcie działań w skali mikro. Od czegoś przecież trzeba zacząć. Nawet jeśli zaangażujemy się bardzo lokalnie, to suma podobnych akcji może mieć znaczenie w wymiarze uniwersalnym. Ważne, by umieć dostrzec szeroką perspektywę własnych aktywności.
Jestem przekonana, że umiejętność dostrzeżenia dalekosiężnego sensu własnych poczynań umożliwia wiarę w nie. Nawet, gdy z pozoru wydają się one nieracjonalne. W zeszłym roku odbyłam wiele rozmów z artystami, które później posłużyły mi do przygotowania postów na tegoż bloga. Szczególnie utkwiła mi w pamięci wypowiedź Marka Rogulskiego. Artysta ten w ciągu całej swojej kariery okupuje różne miejsca w Gdańsku, ulokowane na zupełnych marginesach oficjalnego, instytucjonalnego obiegu sztuki. Ta konsekwentna taktyka pozwala mu na zachowanie wolności wypowiedzi, na czym zależy mu najbardziej. Niezależnie od trudności, którym musi na co dzień sprostać, pracując w zdegradowanych często przestrzeniach, w swojej wyobraźni nawiązuje relację ze światem sztuki w jej rozszerzonym do maksimum zakresie. W jego opinii
„przy tym stanie wiedzy, którym obecnie dysponujemy, nie możemy powiedzieć, że coś ma tylko wartość lokalną, tylko że funkcjonuje w relacji z ogólnie dostępną globalną myślą na temat sztuki współczesnej. I tak naprawdę to jest nasz punkt odniesienia. Nieważne, czy będziesz w australijskim interiorze, czy w Osowej, czy gdzie indziej, to twoim punktem odniesienia jest cała wiedza, w tym historia sztuki, pamięć o różnych dokonaniach jak i świadomość braku wiedzy w pewnym zakresie.”
Taka postawa jest mi bardzo bliska.
Obecny tekst ma dotyczyć zaangażowania społecznego. Na pierwszy rzut oka to domena aktywistów. Jednak groza sytuacji związanej z kwestią klimatu, świadomość, iż musimy podjąć natychmiastowe i radykalne kroki w ciągu najbliższej dekady, nie pozwala, by scedować odpowiedzialność tylko na tę grupę. Nawet jeśli od czasu do czasu będziemy wspaniałomyślnie wspomagać ją przelewami bankowymi.
Z fascynacją przyglądam się widowiskowym często akcjom, realizowanym przez Greenpeace. Podziwiam konsekwencję i przemyślany sposób działania WWF. Od wielu lat śledzę z uwagą program rodzimej Pracowni na rzecz Wszystkich Istot. Jako artystka mam jednak świadomość różnicy ról, które mają do odegrania aktywiści i twórcy. Ci pierwsi działają w obszarze namacalnej rzeczywistości. Ich działania nakierowane są na osiągnięcie konkretnych efektów w świecie materialnym, a więc, w końcu, dotyczą kwestii politycznych. Drudzy poprzez sztukę ukazują różne interpretacje rzeczywistości, którą pozornie znamy. Ubierają ją w nowe, zaskakujące formy i w ten sposób odsłaniają jej nowe znaczenia. Pisał o tym francuski filozof Jacques Rancière w swoim eseju „Dzielenie postrzegalnego”.
Posłużę się przykładem postawy niemieckiego twórcy – Josepha Beuysa.
W styczniu 1986 r. natknęłam się w jakiejś gazecie na notkę o śmierci „jednego z najważniejszych artystów XX wieku”. Wydawało mi się, że pilnie śledzę zachodnią sztukę współczesną, lecz o Beuysie dotąd nie słyszałam. Teraz wiem, dlaczego. Jego praktyka całkowicie odbiegała od sposobu uprawiania sztuki, do którego przyzwyczaiła nas tradycja.
Wystarczy mi miejsca na omówienie jednego tylko spośród realizowanych przez niego projektów. Niemniej niezwykle znaczącego.
Był rok 1982. Artysta został zaproszony do udziału w odbywającym się w Kassel festiwalu „Documenta 7”. To wtedy zainicjował akcję obliczoną na wywołanie zmiany społecznej i środowiskowej. Projekt „7000 dębów – zalesianie miasta zamiast administracji miasta” trwał pięć lat, został zakończony już po śmierci Beuysa. Pomagało mu wielu wolontariuszy, gdyż skala tego zamierzenia znacznie przekraczała fizyczne siły jednostki.
Zaczęło się od przestrzeni przed Muzeum Fridericianum, gdzie zwieziono stertę 7000 podłużnych bazaltowych głazów. (Nie wszyscy mieszkańcy byli szczęśliwi z tego powodu. Doszło do tego, że stertę oblano różową farbą.) Następnie w różnych punktach Kassel sadzono dęby. Obok każdego z nich wkopano bazaltową stelę. W ten sposób w miarę zwiększania się liczby drzew malał kamienny stos w centrum miasta.
Bazaltowe głazy usypane przez Beuysa przez Muzeum Fridericianum, 1982. Fot. J. Bunse, CC-BY-SA-2.5.
Zakrojona na tak szeroką skalę akcja nie była tania. Kwota przeznaczona przez nowojorską fundację, zajmującą się promocją sztuki współczesnej, okazała się niewystarczająca. Beuys musiał zbierać datki, sprzedać jedną ze swoich rzeźb, wystąpić w reklamie wódki w japońskiej telewizji, a ponadto poprosić przyjaciół-artystów o podarowanie prac na aukcję.
Co chciał osiągnąć przez to tak skomplikowane, kosztowne i czasochłonne działanie?
To wieloznaczny projekt. Trzeba pamiętać, że druga połowa XX wieku to czas, gdy w zurbanizowanej przestrzeni budynki szybko wypierały zieleń. Beuys chciał przywrócić drzewom podmiotowość w relacji z człowiekiem. Tworzenie sąsiedztw rozrastających się z upływem czasu dębów z ukształtowanymi ludzką ręką, niezmiennymi bazaltowymi słupami miało podkreślić konieczną pokojową koegzystencję tego, co naturalne z tym, co wytworzone przez człowieka. W tym sensie twórca zamierzał przyczynić się do skierowania decyzji dotyczących przyszłości na pozytywne, przyjazne dla środowiska tory.
Niemiecki artysta był pionierem tego typu myślenia i na kilka dekad wyprzedzał swoją epokę. Jego postawa nie znajdowała wielu popleczników. Na szczęście w ostatnich latach coraz więcej twórców poczuwa się do odpowiedzialności za sprawy natury i klimatu, i zaprzęga swoją wyobraźnię do zwizualizowania problemów, przed którymi stoimy jako ludzkość.
This year, full of extraordinary events, is coming to an end. As usual, this fact makes us summarize. Phew! It is not an easy task! The pandemic has dominated and thoroughly reformulated our entire social way of functioning. However, I will try to somehow sort out experiences in the field of culture. The more that I tried to follow and describe them on a regular basis.
Let us start with bad ones.
First, we lost a lot of artists because of covid-19. In May, when the main wave of the plague was still far from Polish borders, I began to compile a list of world creators who died of it (you can find it here). And that was just the beginning. Now it would be much longer… Cinemas, theatres, and galleries have been closed for months. Outdoor events have been cancelled. The direct contact between the authors and the audience of their works has broken off. It was recommended to transfer the artistic activity online. There was a rash of such efforts, the more so as they were financially supported by national and local governments. However, it quickly turned out that, for example, exhibitions cannot be transferred to the Internet. And when such attempts are made, the results drastically reduce aesthetic satisfaction.
The French curator and art critic Nicolas Bourriaud thoroughly described the role of art in creating relations between its recipients. He pointed out that going to a vernissage, to a concert or to the theatre is not only intended to meet directly with an artistic work, but also with other people, equally interested in it. We reserve a special time for such occasions, we dress up in a festive manner, we arrange meetings with friends. And then we stand in a gallery or theatre foyer, sipping wine and talking about art (and more). If we sit down in front of a computer screen, even when the Internet allows access to top-class works, all this collective reception falls off. We are left alone, with no one to share our impressions with.
I will not even mention what this inaction means for the economy of artists and cultural institutions.
But we did not give up. Suddenly it turned out how important culture is in expressing emotions, fear of the unknown, which has surrounded us on all sides, suffocating. The Italians started, when singing on their balconies in spring. We remember these videos, passed on to each other on FB. We saw then that the songs resonating in the neighbourhood have therapeutic power for the people trapped in their apartments.
The inability to express themselves in the way previously practiced has put artists in a dilemma: whether to suffer or to broaden their skills and try new forms of expression. Artist, a sculptor by education, Katarzyna Michałowska earns her living as a guide in the Tri-City and Pomeranian Voivodeship. After the outbreak of the pandemic, tourism froze, so this source of income suddenly ended. When competitions for creative projects on the web were announced, she decided to try her hand. She came up with a series of films entitled „Scientists, adventurers, heroes and art makers in and around Gdańsk”. It combines animation with a document and talks about extraordinary inhabitants of our city in the context of places they were associated with and events taking place in the background of their lives. The experience of the guide allows her to juggle with ease with unusual local stories.
Katarzyna Michałowska, film series „Scientists, adventurers, heroes and art makers in and around Gdańsk”.
„I made an ambitious application,” he says. – Let us start with the fact that I had some experience with stop motion animation before, but I have never personally edited films. I asked my friend to recommend a program that would meet my expectations, i.e. easily accessible, and simple. I learned using tutorials on the Internet. I had a hardware problem. I am quite a dreamer … Friends asked if my computer could handle the editing of several-minute films. It did not bear it. I had to spend a thousand zlotys to redo it. Now at least I know how much RAM is needed for such a task.
I figured I would show my audience different places. I do not have a car. I use bicycles and public transport daily. As in the guiding work, I sometimes planned to rent a car for minutes. It is greener and cheaper than keeping your own. Unfortunately, a tire was damaged during one of my trips. I wanted to show a little-known town Skarszewy. This trip cost me a lot …
I used a simple stop-motion animation in the ‚zero waste’ style in my films. You see what is there: cardboard, felt-tip pens, fabrics, pieces of wood and old bricks brought from a beach, home collections. The assumption was that I would not buy anything. It was also supposed to be such a possible inspiration for viewers. Recently, only a black marker has been used, so I bought a new one for five zlotys.
I really appreciate this project. You know, it is important that I am busy, even too busy. At the same time, I learned new things. Thanks to this, I chase away pandemic nightmares a bit. Recently, someone suggested that I make an animation for an ecological project, thanks to this recycling character. This is unexpected for me, because at the beginning I only thought about making the films as best as possible so that the interested audience could get the most out of them, and to fit in time…”
In the Gdynia-based collective Halo Kultura, of which I am a happy member, we also had to change our strategy. When the city found itself in the red zone, hopes of inviting the public to an exhibition „On the verge of spectrum”, which had been planned for a year, were shattered. Its vernissage was to take place on the All-Souls’ Day, its content was also to revolve around this topic. Instead of wailing, we turned it into a film project featuring the artists and their works. However, it was not just documentation. The film also had a storyline and featured actors. Additionally, on this occasion, we published a newspaper containing a registration of this process, through which we collectively went through, experiencing completely new challenges.
Shooting for the film „On the border of spectrum”, script and director: Christophe Fremaux, camera: Anna Julia Lewandowska. Photo: Krzysztof Winciorek.
In the last post I wrote about how the street mobilizes performatively, becoming a space for events related to the Women’s Strike. Especially in Warsaw, there are more and more performances prepared by professional artists. The practice, remembered from martial law, of making private flats available to produce shows critically commenting on political reality, returns.
A Warsaw-based Aurora Collective is in the lead, with its goal of „bombing with art and love / manifesting freedom”. This group found a graceful place for their performances. It is a modernist block in a district Żoliborz, a so-called “Glass House”. Owners of a few local flats play a role of co-organizers of artistic activities, the stage of which is in windows facing the street. A decisive factor in this case is the fact that a house of Deputy Prime Minister Jarosław Kaczyński is located nearby, which is, as they say, „the most guarded villa in Poland”. For this reason, an audience of these events are not only people interested in alternative culture, but also crowds of policemen employed to control them. For the latter, it is certainly a unique opportunity for higher-level experiences.
On the last day of October, the performance „Dziady na Mickiewicza 34/36” took place there. Its idea was based on a multi-layered game. First, the use of the street name associated with the name of the poet Adam Mickiewicz – the author of a romantic drama “Forefathers’ Eve”. Second, a subversive use of a term „celebrating forefathers”. When in a Polish tradition it is associated with pagan ancestors’ commemoration on the All Souls’s Day, here it was used in the sense of chasing away all old men trying to impose a patriarchal way of thinking on all of us: that women’s lives are to be decided by right-wing politicians and the Church.
In November, on the 102nd anniversary of gaining electoral rights by Polish women, the Collective organized a performance entitled „Manifesta” at the same address. On December 13, the concert „Pokój na Mickiewicza” (“Peace on Mickiewicz Street”), commemorating the victims of martial law – an alternative to the official state celebration of this anniversary.
As you can see, creativity is doing well, rising above pandemic and oppressive-political constraints. Nevertheless, I wish all of us that next year will be less filled with emotions accompanying this one, which is just about to end. Art also needs a time of boredom, peace, and reflection to develop. Therefore, as an antidote to all the latest anxieties, I recommend reading the seven volumes of „In Search of Lost Time” by Proust.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
Chyli się ku końcowi się ten usiany niezwykłymi wydarzeniami rok i, jak zwykle, fakt ten skłania do podsumowań. Uff! Nie jest to zadanie proste! Pandemia zdominowała i przeorała gruntownie cały nasz społeczny sposób funkcjonowania. Postaram się jednak jakoś uporządkować przynajmniej doświadczenia z obszaru kultury. Tym bardziej, że starałam się je śledzić i opisywać na bieżąco.
Zacznijmy od tych złych.
Przede wszystkim, z powodu covid-19 straciliśmy wielu artystów. W maju, gdy jeszcze główna fala zarazy trzymała się z dala od naszych granic, zaczęłam tworzyć listę zmarłych na nią twórców światowych (można ją znaleźć tutaj). A to był dopiero początek. Teraz byłaby o wiele dłuższa…
Na długie miesiące zamknięto kina, teatry, galerie. Odwołano imprezy plenerowe. Urwał się bezpośredni kontakt pomiędzy artystami a odbiorcami ich prac. Rekomendowano przeniesienie działalności twórczej online. Nastąpił wysyp tego rodzaju wysiłków, tym bardziej, że były one wspierane finansowo przez władze krajowe i samorządowe. Szybko okazało się jednak, że na przykład wystaw nie da się przenieść do internetu. A jeśli się podejmuje takie próby, rezultaty drastycznie redukują satysfakcję estetyczną.
Francuski kurator i krytyk sztuki Nicolas Bourriaud opisał rolę sztuki w tworzeniu relacji pomiędzy jej odbiorcami. Zwrócił uwagę, że wyjście na wernisaż, na koncert lub do teatru ma na celu nie tylko bezpośrednie spotkanie z dziełem artystycznym, lecz także z innymi ludźmi, którzy w równej mierze są nim zainteresowani. Na taką okazję rezerwujemy specjalny czas, ubieramy się odświętnie, umawiamy ze znajomymi. A potem stoimy w galerii lub teatralnym foyer, sącząc wino i rozmawiając o sztuce (i nie tylko). Jeśli zasiądziemy przed ekranem komputera, nawet w wypadku, gdy internet umożliwia dostęp do utworów najwyższej klasy, cała ta otoczka kolektywnego odbioru odpada. Zostajemy sami, nie mając z kim dzielić wrażeń.
O tym, co ta bezczynność oznacza dla ekonomii artystów i związanych z nimi instytucji nie trzeba nawet wspominać.
Ale nie poddaliśmy się. Nagle okazało się, jak ważna jest kultura w wyrażaniu emocji, obaw, strachu przed nieznanym, które okrążyło nas ze wszystkich stron i dusi. Zaczęli Włosi, śpiewający wiosną na swoich balkonach. Pamiętamy te filmiki, przekazywane sobie na FB. Wtedy zobaczyliśmy, jak terapeutyczną moc mają dla uwięzionych w domach ludzi rozbrzmiewające w przestrzeni osiedla pieśni.
Niemożność wyrażania siebie w sposób dotychczas praktykowany postawiła artystów przed dylematem: cierpiętniczo zamilknąć, czy poszerzyć zakres swoich umiejętności i próbować nowych form wypowiedzi. Artystka, z wykształcenia rzeźbiarka, Katarzyna Michałowska na co dzień zarabia na życie jako przewodniczka po Trójmieście i województwie pomorskim. Po wybuchu pandemii turystyka zamarła, więc to źródło dochodu nagle się urwało. Gdy ogłoszono konkursy na projekty twórcze w sieci, postanowiła spróbować sił. Wymyśliła cykl filmów pt. „Naukowcy, awanturnicy, bohaterowie i twórcy sztuki w Gdańsku i okolicach”. Łączy w nim animację z dokumentem. Opowiada o nietuzinkowych mieszkańcach naszego miasta w kontekście miejsc, z którymi byli związani oraz wydarzeń rozgrywających się w tle ich życia. Doświadczenie przewodniczki pozwala jej na żonglowanie z łatwością niezwykłymi lokalnymi historiami.
Katarzyna Michałowska, cykl filmowy „Naukowcy, awanturnicy, bohaterowie i twórcy sztuki w Gdańsku i okolicach”.
„Złożyłam przeambitny wniosek – opowiada. – Zacznijmy od tego, że miałam wcześniej pewne doświadczenie z animacją poklatkową, ale nigdy osobiście nie montowałam filmów. Poprosiłam kolegę o polecenie jakiegoś programu, który spełniłby moje oczekiwania, czyli był łatwo dostępny i prosty. Uczyłam się korzystając z tutoriali w internecie. Miałam problem ze sprzętem. Jestem sporą fantastką… Przyjaciele dopytywali czy mój komputer udźwignie montaż kilkunastominutowych filmów. Nie udźwignął. Musiałam wydać tysiąc złotych, żeby go przerobić. Teraz przynajmniej już wiem, ile RAM potrzeba do takiego zadania.
Wymyśliłam, że będę pokazywać odbiorcom różne miejsca. Nie mam samochodu. Na co dzień korzystam z roweru i środków komunikacji miejskiej. Tak jak w pracy przewodnickiej, planowałam czasem wynająć samochód na minuty. To taniej niż utrzymanie własnego, ekologiczniej. Niestety, doszło do uszkodzenia opony w czasie jednego z wypadów. Chciałam pokazać mało znane miasteczko Skarszewy. Sporo kosztowała mnie ta wycieczka…
Zastosowałam w filmach prostą animację poklatkową w klimacie ‘zero waste’. Widzisz, co tam jest: kartonik, pisaki, tkaniny, kawałki drewna i stare cegły przyniesione z plaży, domowe kolekcje. Założenie było takie, że nic specjalnie nie będę kupować. Miała to też być taka ewentualna inspiracja dla oglądających. Ostatnio tylko czarny mazak się wypisał, więc nabyłam nowy za pięć złotych.
Bardzo sobie chwalę ten projekt. Wiesz, ważne jest, że jestem zajęta, nawet aż za bardzo. Jednocześnie nauczyłam się nowych rzeczy. Dzięki temu trochę odganiam pandemiczne zmory. Niedawno ktoś mi zaproponował, żebym zrobiła animację do projektu ekologicznego. M.in. dzięki temu recyclingowemu charakterowi. To dla mnie niespodziewane, bo na początku myślałam tylko o tym, żeby filmy zrobić jak najlepiej, żeby zainteresowani odbiorcy wynieśli z nich jak najwięcej, no i żeby się zmieścić w czasie…”.
W gdyńskim kolektywie Halo Kultura, którego jestem szczęśliwą członkinią, też musieliśmy zmienić strategię działania. Kiedy miasto znalazło się w czerwonej strefie, nadzieje na zaproszenie publiczności na planowaną od roku wystawę „Na granicy widma” legły w gruzach. Jej wernisaż miał odbyć się w Dniu Zmarłych, temat też miał krążyć wokół tego tematu. Zamiast załamywać ręce, przekształciliśmy ją w projekt filmowy, w którym wystąpili artyści i ich dzieła. Nie była to jednak wyłącznie dokumentacja. Film miał również wątek fabularny i występujących aktorów. Dodatkowo wydaliśmy przy tej okazji gazetę, zawierającą rejestrację tego procesu, przez który kolektywnie przeszliśmy, doświadczając zupełnie nowych wyzwań.
Zdjęcia do filmu „Na granicy widma”, scenariusz i reżyseria: Christophe Fremaux, kamera: Anna Julia Lewandowska. Fot. Krzysztof Winciorek.
W ostatnim poście pisałam o tym, jak performatywnie mobilizuje się ulica, stając się przestrzenią wydarzeń związanych ze Strajkiem Kobiet. Szczególnie w Warszawie pojawia się coraz więcej performansów przygotowanych przez profesjonalnych twórców. Powraca pamiętana ze stanu wojennego praktyka udostępniania prywatnych mieszkań do realizacji spektakli, które krytycznie komentują rzeczywistość polityczną.
Prym wiedzie warszawski Kolektyw Aurora, który stawia sobie za cel „bombardowanie sztuką i miłością / manifestację wolności”. Grupa ta znalazła wdzięczne miejsce dla swoich występów. Jest to modernistyczny blok na Żoliborzu, tzw. „Szklany Dom”. Właściciele kilku tamtejszych mieszkań odgrywają rolę współorganizatorów działań artystycznych, których scena znajduje się w oknach, wychodzących na ulicę. Rozstrzygający w tym wypadku jest fakt, iż w sąsiedztwie znajduje się dom Jarosława Kaczyńskiego, czyli, jak mówią, „najbardziej strzeżona willa w Polsce”. Z tego powodu publiczność tych wydarzeń stanowią nie tylko osoby zainteresowane kulturą alternatywną, ale również rzesze policjantów, zatrudnionych do ich kontrolowania. Dla tych ostatnich jest to z pewnością unikalna okazja do przeżyć wyższego rzędu.
W ostatnim dniu października odbył się w tym miejscu spektakl „Dziady na Mickiewicza 34/36”. Jego pomysł opierał się na wielowarstwowej grze. Po pierwsze, wykorzystaniu nazwy ulicy, skojarzonej z nazwiskiem wieszcza – autora romantycznego dramatu. Po drugie, subwersywnym użyciu pojęcia „odprawiane dziadów”. Gdy w tradycyjnej polszczyźnie jest ono związane z pogańskimi obrzędami towarzyszącymi Dniu Zmarłych, tu zostały wykorzystane w znaczeniu odganiania wszystkich „dziadów” – staruchów, próbujących narzucić nam wszystkim patriarchalny sposób myślenia: że o życiu kobiet mają decydować prawicowi politycy i Kościół.
W listopadzie, w 102. rocznicę uzyskania praw wyborczych przez Polki, Kolektyw zorganizował pod tym samym adresem spektakl „Manifesta”. 13 grudnia natomiast – koncert „Pokój na Mickiewicza”, upamiętniający ofiary stanu wojennego, alternatywny do oficjalnych, państwowych obchodów tej rocznicy.
Jak widać więc, kreatywność ma się dobrze, wznosząc się ponad ograniczeniami pandemicznymi i opresyjno-politycznymi. Mimo to życzę nam wszystkim, by przyszły rok mniej obfitował w emocje towarzyszące obecnemu, właśnie dobiegającemu końca. Sztuka, by móc się rozwijać, potrzebuje również czasu nudy, spokoju i refleksji. Dlatego jako antidotum na wszystkie ostatnie niepokoje polecam lekturę siedmiu tomów Prousta „W poszukiwaniu straconego czasu”.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
Augusto Boal:
They also say we never do anything in life
for the first time, we always repeat
old experiences, habits, rituals, customs.
Life is a theater.
Because of fear of COVID-19 contamination, the masking recipe has changed the look of our streets. We meet passersby with veiled faces. It is hard to recognize each other. We must accept it if it can increase our security. Until now, we only knew masks to protect against germs and viruses from hospitals and operating rooms.
And yet, more than with health care, masks are associated with the area of culture, with theater, where they traditionally allow to play the role of other people. They are also used by primary societies – during rituals or burial rites. Hungarian myth researcher Karl Kerényi claims that they are „a truly magical tool, thanks to which a person can at any moment experience his special existential situation and find a way to another, spiritual world, without leaving the circle of natural beings”. And the Swedish anthropologist Åsa Boholm adds: „The mask causes a symbolic detachment of man from himself, gives him some new identity”.
Masks from the Meémepá Feast of the Bora people in the Peruvian Amazon. Left: eagle scavanger mask, right: butterfly masks. Photo Marek Wołodzko.
Why am I juxtaposing this theatrical context with the situation we experience during the pandemic?
– I mean the circumstances that appeared in Poland parallel to the pandemic reality. Despite the dangers of rallying, women took to the streets to protest a Constitutional Court ruling that drastically curtailed their abortion rights. Massive strikes took place across the country, the largest after 1989.
If you still do not see the connection between these events and theater, please be a little more patient.
American performance theorist Richard Schechner and Scottish anthropologist Victor Turner study similarities between these phenomena. Both pay attention to the performative nature of large city manifestations and call them „the social drama„. They note that its structure is remarkably similar to classical Greek drama or Shakespeare’s stage works. There are always constant components: introduction, action development, climax, conflict resolution, and finally return to normal or catastrophe. On the other hand, in the social drama, Turner distinguishes its four phases: violation of order, crisis, rebalancing, re-establishing peace through reconciliation or by accepting the existence of a schism.
Need an example? – Here you are.
The August strikes in Poland in 1980. The communist government of Edward Gierek announces increases in the prices of meat and cold cuts. Management of the Lenin Shipyard in Gdańsk dismisses Anna Walentynowicz, an activist of the Free Trade Unions (violation of order). In response, a sit-in strike breaks out in the shipyard in the middle of the month. The workers not only demand that Walentynowicz be reinstated, but also put forward 21 demands of a social, economic, and political nature. Large industrial plants in other parts of the country are joining the strike. It is also supported by intellectuals and the Church. Every day in Gdańsk there is a crowd separated by a shipyard gate. On one side there are demonstrators, and on the other – supporting residents. Shared singing is heard. The sound system allows the audience to listen to the sessions in the Health and Safety Hall. Every now and then the gate opens and cars with food for shipyard workers enter its premises – a gift from Gdańsk merchants (crisis). The dialogue with the protesters is undertaken by deputy prime minister and a leader of the communist party. It lasts 18 days and ends with the signing of agreements. The gate to the yard opens finally. The workers are carrying Lech Wałęsa on their shoulders. The crowd cheers. Journalists present are not keeping up with the report (rebalancing). The most important of the agreements reached is the consent of the authorities to establish the Independent Self-governing Free Trade Union „Solidarity„, which will de facto play the role of a social and independence movement. 10 million Poles will join it in a short time. A festival of joy and triumph will continue for a long time on Polish streets (re-establishing peace by accepting the existence of a schism).
In this case, the violation of the order, which caused the subsequent avalanche of events, was a classic oppressive situation experienced by Polish women. It consisted in the fact that the undertaken political decisions left no doubt that only right-wing politicians sitting in the government and constituting the parliamentary majority had the right to decide about the future of potential mothers of terminally ill children.
The autocratic behavior of the Constitutional Tribunal overlapped with several other decisions by people in power, who gradually and consistently restrict democracy in our country. And finally, there was the crisis. This is the stage of the social drama we are in now. From the very beginning, the „actresses” and „actors” of this „spectacle” have been dramatized by the masks they wear on their faces. Which, incidentally, began to live their own lives. Of course, they play a protective role as provided for by lawmakers, but also two others. They make it difficult for the police to recognize the demonstrators. They are also used to express views visually – most often appearing with painted red lightning.
When I entered the adjacent pastry shop, its owner exclaimed: „We support, we support!”. It took a moment for me to realize that his shout was not referring to me, but to the lightning symbol embroidered on my mask. Photo: A.W.
It is also worth mentioning about other elements of these public protests, which coincide with, already classic for our culture, performative actions. For example, with the Venetian carnival, during which eroticism exploded within a limited calendar time frame. Anonymity, due to the costume and mask, allowed for breaking conventions and etiquette. Commentators describing the Women’s Strike draw attention to obscene slogans that commonly appear on cardboard posters carried by crowds.
The protest is not limited to demonstrations on foot. For over two weeks, cars blocked the main communication arteries of large cities every night. Glued up with posters, they move at a snail’s pace, honking stridently. Passengers lean out of their windows, showing the V sign. Every now and then an ambulance pushes through at a signal. Street blockades are also organized by cyclists, demonstrating their anger with bells. The front and back of the peloton are secured by police cars. People are applauding on the balconies of the houses along the protest route. Some housewives signal their support by smashing pots with spoons.
Bicycle protest – one of the performative forms of the Women’s Strike. Gdańsk 31.10.2020. Photo: A.W.
We are in the middle of this drama and we do not know what its epilogue will be. It is worth being aware that the action can go in many directions. The development of accidents is not only driven by the people involved on both sides of the conflict. Also, by a mechanism with its own logic that we do not know.
– A member of the Komsomol, Annushka, who was walking down the Moscow street in the morning, accidentally spilled a bubble of sunflower oil on the pavement. A few hours later, Satan, disguised as a foreigner, foretold the writer Berlioz that on the same day he would die at the hands of a woman, beheaded. This information, delivered in broad daylight in the center of the capital of the Soviet Union, aroused thunderous laughter of the person concerned. And yet, in a moment, when he was walking to a stop to go to a meeting of the Writers’ Union, he stumbled on the still wet oil stain and fell right under wheels of an oncoming tram. A woman tram driver did not manage to brake, and the writer’s head rolled down the street …
The demonstrators remember „The Master and Margarita”. On one of posters carried in Warsaw there was an inscription: „Annushka has spilled oil”.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
Augusto Boal:
Mówi się też, że w życiu nie robimy nic nigdy
po raz pierwszy, zawsze powtarzamy
dawne przeżycia, nawyki, obrzędy, obyczaje.
Życie jest teatrem.
Będący konsekwencją obawy przed zarażeniem covidem przepis noszenia masek zmienił wygląd naszych ulic. Mijamy przechodniów o zasłoniętych twarzach. Trudno się nawzajem rozpoznać. Musimy na to przystać, skoro może to zwiększyć nasze bezpieczeństwo. Do tej pory maski chroniące przed zarazkami i wirusami znaliśmy jedynie ze szpitali i sal operacyjnych.
A jednak, bardziej niż z ochroną zdrowia, maski kojarzą się nam raczej z obszarem kultury, z teatrem, gdzie tradycyjnie pozwalają na wcielenie się w role innych osób. Używają ich też społeczeństwa pierwotne – w czasie rytuałów lub obrzędów pochówku. Węgierski badacz mitów Karl Kerényi twierdzi, że są „prawdziwie magicznym narzędziem, dzięki któremu człowiek w każdej chwili może przeżyć swą szczególną egzystencjalną sytuację i odnaleźć drogę do innego, duchowego świata, nie opuszczając kręgu istnień naturalnych”. A szwedzka antropolożka Åsa Boholm dodaje: „Maska powoduje symboliczne oderwanie się człowieka od niego samego, nadaje mu jakąś nową tożsamość”.
Maski ze Święta Meémepá ludu Bora w Amazonii peruwiańskiej. Po lewej: maska ścierwojada, po prawej: maski motyli. Fot. Marek Wołodźko.
Czemu zestawiam ten kontekst teatralny z sytuacją, którą doświadczamy w czasie pandemii?
– Chodzi mi o okoliczności, które pojawiły się w Polsce równolegle do rzeczywistości pandemicznej. Pomimo zagrożeń związanych z gromadzeniem się, kobiety wyszły na ulice, by zaprotestować przeciwko wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego, drastycznie ograniczającemu ich prawa aborcyjne. W całym kraju doszło do strajków na masową skalę, największych po roku 1989.
Jeśli nadal nie widzicie związku między tymi wydarzeniami a teatrem, to wykażcie jeszcze odrobinę cierpliwości.
Amerykański badacz teatru Richard Schechner i szkocki antropolog Victor Turner badają podobieństwa między tymi zjawiskami. Obaj zwracają uwagę na performatywny charakter wielkich miejskich manifestacji i nazywają je „dramatem społecznym”. Zauważają, że jego struktura jest niezwykle podobna do klasycznego dramatu greckiego czy dzieł scenicznych Szekspira. Zawsze występują stałe elementy składowe: wprowadzenie, rozwój akcji, punkt kulminacyjny, rozwiązanie konfliktu i na koniec – powrót do normalności lub katastrofa. Natomiast w dramacie społecznym Turner wyróżnia jego cztery fazy: naruszenie ładu, kryzys, przywrócenie równowagi, ponowne ustanowienie pokoju poprzez pojednanie bądź dzięki pogodzeniu się na istnienie schizmy.
Potrzebny przykład? – Proszę bardzo.
Strajki sierpniowe w Polsce w 1980 roku. Komunistyczny rząd Edwarda Gierka ogłasza podwyżki cen mięsa i wędlin. Dyrekcja gdańskiej Stoczni im. Lenina zwalnia z pracy działaczkę Wolnych Związków Zawodowych – suwnicową Annę Walentynowicz (naruszenie ładu). W odpowiedzi w połowie miesiąca w stoczni wybucha strajk okupacyjny. Robotnicy żądają nie tylko przywrócenia do pracy Walentynowicz, ale zgłaszają 21 postulatów o charakterze społecznym, ekonomicznym i politycznym. Do strajku przyłączają się wielkie zakłady przemysłowe w innych częściach kraju. Popierają go również intelektualiści i Kościół. W Gdańsku codziennie stoi tłum rozgrodzony stoczniową bramą. Po jego jednej stronie znajdują się manifestanci, po drugiej zaś – wspierający ich mieszkańcy. Rozlegają się wspólne śpiewy. Nagłośnienie pozwala zgromadzonym przysłuchiwaniu się obradom w Sali BHP. Co jakiś czas brama otwiera się i na jej teren wjeżdżają samochody z żywnością dla stoczniowców – darem od gdańskich kupców (kryzys). Dialog z protestującymi podejmuje wicepremier i lider partii komunistycznej. Trwa on 18 dni i kończy się podpisaniem porozumień. Brama stoczni otwiera się ostatecznie. Robotnicy niosą na ramionach Lecha Wałęsę. Tłum wiwatuje. Obecni na miejscu dziennikarze nie nadążają z relacją (przywrócenie równowagi). Najważniejszym z osiągniętych uzgodnień jest zgoda władz na powołanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, który de facto będzie pełnił rolę ruchu społeczno-niepodległościowego. W krótkim czasie wstąpi do niego 10 milionów Polaków. Na polskich ulicach przez długi czas będzie trwał festiwal radości i triumfu (pogodzenie się na zaistnienie schizmy).
Autokratyczne zachowanie Trybunału Konstytucyjnego nałożyło się na szereg innych decyzji rządu, który stopniowo i konsekwentnie ogranicza demokrację w naszym kraju. I wreszcie nastąpił kryzys. To ten etap dramatu społecznego, na którym się właśnie znajdujemy. „Aktorki” i „aktorzy” tego „spektaklu” już od samego początku zostali udramatyzowani poprzez noszone na twarzach wspomniane maski (w języku polskim zdrobniale nazywane „maseczkami”). Które, nota bene, zaczęły żyć własnym życiem. Oczywiście, pełnią przewidzianą przez prawodawców rolę ochronną, ale ponadto jeszcze dwie inne. Utrudniają rozpoznanie manifestantek przez policję. Są również wykorzystywane do wizualnego wyrażania poglądów – najczęściej występując z namalowaną czerwoną błyskawicą.
Gdy weszłam do położonej w sąsiedztwie cukierni, jej właściciel zawołał: „Popieramy, popieramy!”. Dopiero po chwili zorientowałam się, że jego okrzyk nie odnosił się do mnie, tylko do wyhaftowanego na mojej masce symbolu błyskawicy. Fot. A.W.
Warto wspomnieć również o innych elementach tych publicznych protestów, które są zbieżne z, klasycznymi już dla naszej kultury, wystąpieniami performatywnymi. Na przykład z weneckim karnawałem, w czasie którego w ograniczonym kalendarzowymi ramami czasie, następowała eksplozja erotyzmu. Anonimowość, zawdzięczana kostiumowi i masce, zezwalała na łamanie konwencji i etykiety. Komentatorzy, opisujący Strajk Kobiet, zwracają uwagę na obsceniczne hasła, które powszechnie występują na kartonowych plakatach niesionych przez tłumy.
Protest nie ogranicza się do pieszych manifestacji. Przez ponad dwa tygodnie co wieczór główne arterie dużych miast były blokowane przez samochody. Pooklejane plakatami, suną w ślimaczym tempie, trąbiąc przeraźliwie. Z ich okien wychylają się pasażerowie, pokazując znak V. Co jakiś czas przeciska się karetka na sygnale. Blokady ulic organizowane są również przez rowerzystów, demonstrujących swój gniew dzwonkami. Przód i tył peletonu zabezpieczony jest przez wozy policyjne. Na balkonach domów stojących wzdłuż trasy protestu stoją bijący brawo ludzie. Niektóre gospodynie sygnalizują swoje poparcie, tłukąc łyżkami w garnki.
Protest rowerowy – jedna z performatywnych form Strajku Kobiet. Gdańsk, 31.10.2020. Fot. A.W.
Jesteśmy w środku tego dramatu i nie wiemy, jaki będzie jego epilog. Warto mieć świadomość, że akcja może się potoczyć w wielu kierunkach. Rozwojem wypadków kierują nie tylko zaangażowani po obu stronach konfliktu ludzie. Również mechanizm napędzany swoją własną logiką, której nie znamy.
– Idąca rano moskiewską ulicą komsomołka Annuszka niechcąco rozlała na chodnik bańkę oleju słonecznikowego. Kilka godzin później Szatan, występujący w przebraniu cudzoziemca, przepowiedział pisarzowi Berliozowi, że jeszcze tego samego dnia zginie z rąk kobiety poprzez ścięcie głowy. Informacja ta, wygłoszona w biały dzień w centrum stolicy Związku Radzieckiego, wzbudziła gromki śmiech samego zainteresowanego. A jednak za chwilę, gdy szedł na przystanek, by udać się na zebranie Związku Literatów, potknął się na ciągle mokrej plamie oleju i wpadł prosto pod koła nadjeżdżającego tramwaju. Motornicza nie zdążyła wyhamować i głowa pisarza potoczyła się po ulicy…
Manifestantki pamiętają „Mistrza i Małgorzatę”. Na jednym z plakatów niesionych w Warszawie widniał napis: „Annuszka wylała olej”.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
In the last post I published an interview with the artist Aga Szreder, who drew attention to aesthetic aspects of posters painted on cardboard, commonly used by participants of recent demonstrations to defend women’s rights. At the same time, a call has recently appeared on the website of the Museum of Gdańsk to participants of the recent protests against the decision of the Constitutional Tribunal: “Dear Gdańsk women, we will gladly accept your banners, flags and photos from the protest in our collection. They may prove valuable in 100 years. They will tell our story to future generations”. I found this ad interesting enough to take a closer look at.
A strike in front of the parliamentary office of Jarosław Sellin from the Law and Justice party. Photo: M. Łodboda, materials of the Museum of Gdańsk.
Why interesting?
By its atypicality. A discourse on the past of our city present in Gdańsk museum institutions is focused on the pre-war history. The city’s daily life is presented as attractive if it is historically distant. It seems that artifacts from the communist period are not subject to collectible procedures. It is commemorated only fragmented – almost exclusively events related to martyrdom and struggle with the political system are selected from it. (A reverse practice is observed, for example, in the activities of the Gdynia City Museum, where exhibitions on aesthetics and design of the post-war period are regularly organized.) And if there are any activities related to collecting memorabilia of the second half of the 20. century, they are also undertaken with a delay, as if museum professionals lacked faith in the meaning of the story that is happening here and now. An example is the European Solidarity Centre, which started operating only nineteen years after the fall of communism.
A cursory glance at the website of the Museum of Gdańsk is enough to notice that this institution, in promoting its program, uses the discourse I write about above. This is evidenced by slogans, encouraging visits to individual branches of this institution. To make visitors interested in the exhibition in the Main Town Hall, the website advertises: „Visit the interiors in which the fate of Gdańsk has been decided”. The audience is also to be attracted to „see the historic models of ships inside the walls of the Artus Court”. A slogan „Get acquainted with the attempts taken to measure time” invites visitors to the Gdańsk Museum of Science. The Museum of Amber promotes itself with a catchword „Discover stories preserved in amber”. Uphagen House invites you to: “visit the fascinating interiors of an old merchant’s house”. Guardhouse No. 1 at Westerplatte encourages: „Visit the place where the 2nd World War began”. The Polish Post Museum in Gdańsk advertises itself: „Discover the symbol of Polish defence in the Fee City of Danzig on 1st of September 1939″. And only a promotional jingle of the Hammerforge in Oliwa refers to the potential of nature: „Experience the force of water”.
And yet the latest campaign to collect objects from women’s protests proves that in the way the Museum operates, there has been a fundamental turn towards contemporary history. I asked Andrzej Gierszewski, the press spokesman of this institution, about the motivation for this paradigm shift. He replied:
“From five years, since director Waldemar Ossowski took up a position in our institution, he began to notice this plane, that what is happening now is, in a sense, already a historical resource, a core that needs to be built with a view to what will be in 50 or 100 years. Five years ago, this field was empty. Today we are entering the sphere of acquiring contemporary memorabilia, which most of the society does not associate with historical collections. But it turns out that they can have such a meaning.
We have already had initiatives like that, such as last year’s exhibition of photographs taken by Chris Niedenthal in 2018, shown during the funeral ceremonies after the murder of President Paweł Adamowicz. During the 5th World Gdańsk Reunion, in 2018, we also started a pilot project when residents could bring us testimonials related to the history of Gdańsk. And these were also contemporary things, e.g. from the 1980s or 1990s. In this context, this year’s campaign is only a consistent continuation of the steps taken earlier. On a much larger scale.
„Gdańsk will support it” poster, designed by Michał Marcinkowski, in the collection of the Museum of Gdańsk. Photo: A. Grabowska.
But it would be wrong to say that the collection of objects from women’s protests was planned. It was a very spontaneous action, expressed after a 30-minute conversation about the role of museums in the modern world, with uncertainty about the public reception of this assembling. Therefore, on October 28, we asked to donate souvenirs to the Gdańsk Museum via Facebook. It was just before All Saints Day. I thought it was going to be a quiet time. The reality turned out to be different. Journalists became interested in the subject, and then the public. Although a positive response prevailed, the sad moments are not blurred.
We were called on by e-mail and phone, politely speaking, to the worst. We received, for example, an unusual, vulgar offer – I am still waiting for the delivery – a jar with water from the Czajka pumping station. We would probably be the only museum in Poland with such a souvenir, a peculiar exhibit, which would also be an interesting illustration of social mood after eighty years. There were many similar comments without going into their language in detail.
They showed that the public did not understand the role of museums, what they are really for. When you perceive a museum, you have such a simple juxtaposition that it is history, it is the past. And in this context, it is denied running its own business with a view to the future. I will remember one such conversation for the rest of my life, it shows that despite the indignation of some people, there was also time for a matter-of-fact conversation. We were called by a gentleman from Warsaw who, wanting to send a dictionary of profanity, initially, though culturally speaking, had a strongly negative opinion about us and Gdańsk. Then I replied: >>yes, please, give it to us, it will also be a valuable souvenir showing social moods<<. And then, after a moment of uncertainty and disbelief on both sides, after a moment of silence, we started talking … about the role of museums.
In the objects from the Women’s Strike, which have already been handed over to the collection of the Museum of Gdańsk, we see above all their wide narrative potential. On the one hand, we have the history of the strike itself, e.g. we can show which social groups participate in it, what language they use, what forms of communication the banners took, e.g. colors, etc. In the terms of the material, these memos reveal that the protest is not only cardboard, but posters, paintings, or fabric. Those prepared by artists and professionals are a tangible testimony of this.
Memorials can also complement the story of society in the era of the coronavirus pandemic in Poland. A resident of Rumia gave us a banner. On one side, there is a slogan from March 2020, supporting the work of medics and doctors at a time when in March a campaign of support and thanks for their work began. Then, in October, a seven-year-old girl drew her support for the women’s strike. On the other side of the banner, there is a poster from the 2018 local elections. These layers of communication can locate a single event in various ways, e.g. in the sphere of social life, politics, world vision and more.
Protests in defense of women’s rights, Gdańsk, October 2020. Photo: O. Wołodźko.
Strike memorabilia also have a comparative value, e.g. with other protests from the times of the Polish People’s Republic. I have not seen protests on the scale of the current one, I am only 38 years old. I do not remember strikes of the seventies and eighties, but then banners were also used with specific slogans. The former can be compared with the others, e.g. in terms of language, aesthetics. You can go even deeper, to the 1950s.
Photos that were sent to us are also important. And this action also breaks a certain paradigm. Until now, when it comes to museology, a material object has been treated as a museum object. The discussion of what to do with contemporary photos is just beginning to sprout. They also document and reflect history. But how to get such a photo to a collection if it has no material form? What parameters and quality should it have? After all, we take most of the photos with mobile phones today. This is a challenge.
Protests in defense of women’s rights, Gdańsk, October 2020. Photo: O. Wołodźko.
Finally, readers should be given a moment to reflect. The negative reaction of the public to the action is also a reflection of the dispute over Poland that has been going on since 2005. The hostile emotions that were communicated to us are also a testimony of a radicalized society, which is less and less able to talk to each other, and more and more begins to use strong words and forms of communication, even those that are socially considered offensive. After all, the museum cannot make judgments on the basis of binary „good/bad” oppositions and does not engage in politics, although in the case of the action to obtain memorabilia from the strike, it was obvious from the beginning that it would knock on its door. And less than two weeks have passed, we have received questions from the Gdańsk councilors from the Law and Justice party: about the legitimacy of collecting souvenirs in accordance with the statute of the Museum, which categories banners include or if the language of hatred was a criterion for selecting the memos. These are the questions which should not be asked of the museum after all. The museum documents, the museum is the chronicler of the community, the museum tells the story without emotions, and leaves the viewer to assess the phenomenon. Our role is also to decide at the right moment to collect a certain amount of memorabilia illustrating a given event before they become rarities in the next 50 or 80 years.
Protests in defense of women’s rights, Gdańsk, October 2020. Photo: O. Wołodźko.
If someone wanted to describe, research, and tell about this story happening in front of our eyes in a reliable way, without the emotional layer that accompanies us now, he would be left with nothing. Only archival media messages will be available to him. And so, thanks to the action in Gdańsk, Kraków and Warsaw, a collection of such testimonials will be secured. It will not be very wide, because, saying frankly, a container with banners will not come to any museum. But those that will reach us thanks to their creators and donors will not disappear. Museums are treasuries of both the old and our history. For this reason, they are obliged to take care of preserving memory for posterity”.
I must admit that I am pleased with this new perspective in the activities of the Gdańsk Museum. Its management and employees deserve applause for their courage. At the end, I would like to recapitulate this post in the words of the museologist Aleksandra Janus: „We can treat museums as mirrors of social and cultural changes not only due to the fact that we deal with the accumulation of a material ‚world’ that documents these changes, but also – or perhaps most importantly – because the museum itself as an institution is undergoing change”.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
W ostatnim poście zamieściłam rozmowę z artystką Agą Szreder, która zwracała uwagę na estetyczne aspekty malowanych na kartonach plakatów, powszechnie wykorzystywanych przez uczestników ostatnich manifestacji w obronie praw kobiet. Jednocześnie niedawno na stronie internetowej Muzeum Gdańska pojawił się apel skierowany do uczestniczek ostatnich protestów przeciw decyzji Trybunału Konstytucyjnego: „Drogie gdańszczanki, z chęcią przyjmiemy do naszych zbiorów Wasze transparenty, flagi i zdjęcia z protestu. Za 100 lat mogą okazać się cenne. Opowiedzą naszą historię następnym pokoleniom”. Uznałam to ogłoszenie za fakt na tyle interesujący, by mu się bliżej przyjrzeć.
Strajk pod biurem poselskim Jarosława Sellina z PIS. Fot. M. Łodboda, materiały Muzeum Gdańska.
Dlaczego interesujący?
Przez swoją nietypowość. Obecny w gdańskich instytucjach muzealnych dyskurs dotyczący przeszłości naszego miasta skupiony jest na historii przedwojennej. Życie codzienne miasta przedstawiane jest jako atrakcyjne, jeśli jest historycznie odległe. Wygląda na to, że artefakty pochodzące z okresu komunizmu nie podlegają zabiegom kolekcjonowania. Jest on upamiętniany jedynie fragmentarycznie – wybierane są z niego prawie wyłącznie wydarzenia związane z martyrologią, walką z systemem politycznym. (Odwrotną praktykę obserwujemy np. w działalności Muzeum Miasta Gdyni, gdzie regularnie organizowane są wystawy na temat estetyki i dizajnu okresu powojennego.) A jeśli już pojawią się działania związane z gromadzeniem pamiątek z drugiej połowy dwudziestego wieku, one również podejmowane są z opóźnieniem, jak gdyby muzealnikom brakowało wiary w znaczenie historii, która dzieje się tu i teraz. Przykładem niech będzie Europejskie Centrum Solidarności, które rozpoczęło działalność dopiero dziewiętnaście lat po obaleniu komunizmu.
Pobieżny rzut oka na stronę internetową Muzeum Gdańska wystarczy, by zauważyć, że placówka ta, promując swój program, posługuje się dyskursem, o którym piszę powyżej. Świadczą o tym slogany, zachęcające do wizyt w poszczególnych filach tej instytucji. By zainteresować zwiedzających wystawą w Ratuszu Głównego Miasta, strona zaprasza: „Zobacz wnętrza, w których przez stulecia decydowano o rozwoju Gdańska”. Publiczność mają przyciągnąć również „historyczne modele statków we wnętrzach Dworu Artusa”. Do Muzeum Nauki Gdańskiej naprowadza hasło „Dowiedz się, jak dawniej mierzono czas”. Muzeum Bursztynu promuje się sloganem „Poznaj przeszłość zachowaną w bursztynie”. Dom Uphagena zaprasza do: „mieszczańskich wnętrz z historią Gdańska w tle”. Wartownia nr 1 Westerplatte zachęca: „Odwiedź miejsce heroicznej walki o Westerplatte”. Muzeum Poczty Polskiej w Gdańsku reklamuje się: „Zrozum symbol walki o polski Gdańsk we wrześniu 1939 r.”. I tylko slogan promocyjny Kuźni Wodnej w Oliwie nawiązuje do potencjału natury: „Doświadcz siły wody”.
A jednak najnowsza akcja zbierania obiektów z protestów kobiet świadczy o tym, że w sposobie funkcjonowania Muzeum nastąpił zasadniczy zwrot w stronę historii nam współczesnej. O motywację do tej zmiany paradygmatu zapytałam rzecznika prasowego tej instytucji – Andrzeja Gierszewskiego. Odparł:
„Od pięciu lat, odkąd dyrektor Waldemar Ossowski objął stanowisko w naszej instytucji, zaczął dostrzegać tę płaszczyznę, że to, co się dzieje teraz, w pewnym sensie stanowi już zasób historyczny, trzon, który trzeba budować z myślą, co będzie na 50 czy 100 lat. Pięć lat temu na tym polu była pustka. Dziś wchodzimy w sferę pozyskiwania pamiątek współczesnych, których większość społeczeństwa nie konotuje ze zbiorami historycznymi. Ale okazuje się, że one takie znaczenie mogą mieć.
Mieliśmy już takie inicjatywy, jak ubiegłoroczną wystawę zdjęć wykonanych przez Chrisa Niedenthala w 2018 roku, pokazaną podczas uroczystości pogrzebowych po zamordowaniu prezydenta Pawła Adamowicza. Podczas V Światowego Zjazdu Gdańszczan, w 2018 r., rozpoczęliśmy również pilotażowy projekt, polegający na tym, że mieszkańcy mogli przynosić do nas pamiątki związane z historią Gdańska. I to też były rzeczy współczesne, np. z lat osiemdziesiątych czy dziewięćdziesiątych. W tym kontekście nasza tegoroczna akcja, jest tylko konsekwentną kontynuacją podjętych wcześniej kroków. Na dużo szerszą skalę.
Plakat „Gdańsk to dźwignie”, projekt: Michał Marcinkowski, w zbiorach Muzeum Gdańska. Fot. A. Grabowska.
Ale myliłby się ten, kto twierdziłby, iż zbieranie obiektów z protestów kobiet było zaplanowane. To była bardzo spontaniczna akcja, wyrażona decyzją po 30-minutowej rozmowie o roli muzeów we współczesnym świecie, z niepewnością odnośnie odbioru społecznego tej zbiórki. Dlatego 28 października zwróciliśmy się prośbą o przekazywanie pamiątek do Muzeum Gdańska poprzez Facebooka. To było tuż przed dniem Wszystkich Świętych. Myślałem, że to będzie spokojny okres. Rzeczywistość okazała się inna. Tematem zainteresowali się dziennikarze, a następnie społeczeństwo. Choć dominował pozytywny odzew, w pamięci nie zacierają się momenty smutne.
Mailowo i telefonicznie byliśmy wyzywani, mówiąc grzecznie, od najgorszych. Dostaliśmy np. nietypową, wulgarnie przedstawioną ofertę – wciąż czekam na przesyłkę – słoik z wodą z przepompowni Czajka. Bylibyśmy chyba jedynym muzeum w Polsce, które posiadałoby w swoich zbiorach taką pamiątkę, osobliwy eksponat, który po osiemdziesięciu latach też byłby ciekawą ilustracją nastrojów społecznych. Podobnych komentarzy, nie wnikając szczegółowo w ich język, było wiele.
Pokazywały one, że społeczeństwo nie rozumie roli muzeów, po co one tak naprawdę są. Postrzegając muzeum, ma się takie proste zestawienie, że to jest historia, przeszłość. I w tym kontekście odmawia się mu prowadzenia własnej działalności z myślą o przyszłości. Jedną taką rozmowę zapamiętam do końca życia, pokazuje ona, że mimo oburzenia części osób, był też czas na rzeczową rozmowę. Zadzwonił do nas pan z Warszawy, który chcąc przesłać słownik wulgaryzmów, początkowo, choć kulturalnie, miał zdecydowanie negatywną opinię o nas i o Gdańsku. Odpowiedziałem wówczas: >>tak, niech pan go nam przekaże, to będzie też bardzo cenna pamiątka, ukazująca nastroje społeczne <<. I wtedy, po chwili niepewności i niedowierzania z dwóch stron, po chwili ciszy, zaczęliśmy rozmawiać… o roli muzeów.
W przekazanych już do zbiorów Muzeum Gdańska obiektów ze Strajku Kobiet, dostrzegamy przede wszystkim ich szeroki potencjał narracyjny. Z jednej strony mamy historię samego strajku, np. możemy pokazać jakie grupy społeczne w nim uczestniczą, jaki język stosują, jakie formy przekazu przybierały transparenty, np. kolorystykę itd. Te pamiątki ujawniają, że pod względem materiału protest to nie tylko kartony, ale plakaty, obrazy czy tkanina. Te przygotowane przez artystów i profesjonalistów są tego namacalnym świadectwem.
Pamiątki mogą także uzupełnić opowieść o społeczeństwie w dobie pandemii koronawirusa w Polsce. Mieszkaniec Rumi przekazał nam transparent. Z jego jednej strony jest slogan z marca 2020 r., wspierający pracę medyków i lekarzy w czasie, gdy w marcu zaczęła się akcja poparcia i podziękowania za ich pracę. Potem w październiku siedmioletnia dziewczynka narysowała swoje poparcie związane ze strajkiem kobiet. Z drugiej strony transparentu znajduje się afisz z wyborów samorządowych w 2018 roku. Te warstwy przekazu potrafią w różny sposób lokować jedno wydarzenie, np. w sferze życia społecznego, polityki, wizji świata i nie tylko.
Protesty w obronie praw kobiet, Gdańsk, październik 2020. Fot. O. Wołodźko.
Pamiątki ze strajku mają również wartość porównawczą, np. z innymi protestami z czasów PRL. Nie widziałem protestów o takiej skali jak obecne, mam ledwo 38 lat. Strajków z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nie pamiętam, ale wówczas również stosowano transparenty, były na nich określone hasła. Jedne z drugimi można porównać, np. pod kątem języka, estetyki. Można sięgnąć jeszcze głębiej, do lat pięćdziesiątych.
Ważne też są zdjęcia, które nam przesyłano. I tą akcją również łamiemy pewien paradygmat. Do tej pory, jeśli chodzi o muzealnictwo jako obiekt muzealny traktuje się materialny przedmiot. Dopiero zaczyna kiełkować dyskusja, co zrobić ze współczesnymi zdjęciami. One też dokumentują i odbijają historię. Tylko jak takie zdjęcie do zbiorów pozyskać, skoro jest nie ma materialnej formy? Jakie powinno mieć parametry i jakość? Dziś przecież większość zdjęć wykonujemy telefonami komórkowymi. To jest wyzwanie.
Protesty w obronie praw kobiet, Gdańsk, październik 2020. Fot. O. Wołodźko.
I na koniec czytelnikom należy się chwila na refleksję. Negatywna reakcja społeczeństwa na akcję to też odzwierciedlenie, toczącego się od 2005 roku, sporu o Polskę. Wrogie emocje, które nam przekazywano, są także świadectwem radykalizującego się społeczeństwa, które coraz mniej potrafi ze sobą rozmawiać, a coraz bardziej zaczyna sięgać do mocnych słów i form przekazu, nawet tych, które są uznane społecznie za obraźliwe. Mimo wszystko muzeum nie może dokonywać oceny na zasadzie binarnych opozycji „dobre/złe” i nie angażuje się w politykę, choć w przypadku akcji pozyskania pamiątek ze strajku, było od początku wiadome, że ona zapuka do jego drzwi. I nie minęły dwa tygodnie, otrzymaliśmy interpelacje od gdańskich radnych z PiS: o zasadność zbiórki pamiątek zgodnie ze statutem Muzeum, do których z kategorii należą transparenty czy kryterium wyboru pamiątek jest język nienawiści? To są pytania, które w kierunku muzeum mimo wszystko nie powinny paść. Muzeum dokumentuje, muzeum jest kronikarzem społeczności, muzeum opowiada bez emocji, zaś ocenę fenomenu pozostawia widzowi. Naszą rolą jest też, by w odpowiednim momencie podjąć decyzję, by zgromadzić pewien zasób pamiątek ilustrujący dane zjawisko, zanim w perspektywie 50 czy 80 lat staną się rarytasami.
Protesty w obronie praw kobiet, Gdańsk, październik 2020. Fot. O. Wołodźko.
Gdy ktoś będzie chciał tę dziejącą się na naszych oczach historię w przyszłości opisać, przebadać i opowiedzieć o niej w rzetelny sposób, bez warstwy emocjonalnej, która nam teraz towarzyszy, to zostałby z niczym. Do dyspozycji będzie miał tylko archiwalne przekazy medialne. A tak, dzięki akcji w Gdańsku, w Krakowie i w Warszawie, zostanie zabezpieczony zbiór takich pamiątek. Nie będzie on bardzo szeroki, bo, nie ukrywajmy, nie do żadnego Muzeum nie przyjedzie kontener z transparentami. Ale te, które do nas trafią dzięki ich twórcom i darczyńcom, nie znikną. Muzea są skarbcami i tej dawnej, i tej naszej historii. Z tego tytułu są zobligowane do tego, żeby dbać o zachowanie pamięci dla potomnych”.
Muszę przyznać, że cieszy mnie ta nowa perspektywa w działalności Muzeum Gdańska. Dyrekcji i pracownikom należą się brawa za odwagę. Na zakończenie chcę zrekapitulować ten post słowami muzeolożki Aleksandry Janus: „Możemy traktować muzea jako zwierciadła społecznych i kulturowych przemian nie tylko za sprawą tego, że mamy w nich do czynienia z nagromadzeniem materialnego >>świata<<, który dokumentuje te przemiany, ale także – a może przede wszystkim – dlatego, że samo muzeum, jako instytucja, ulega przemianom”.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
„Experiment is our duty,” Alexander Rodchenko proclaimed, referring to a role of artists in presenting the dynamics of human thought. Anyway, the entire avant-garde got involved in activities aimed at overthrowing the old-world order to propose its new formula, though often utopian. The Futurists called for war to heal a decaying civilization, the Constructivists actively supported the Bolshevik Revolution, the Situationists proposed an „everyday revolution”, and the Dadaists tried to overthrow the traditional value system that justifies waging wars.
Posters by the Latvian artist Gustav Klutsis (1895-1938). From the left, with slogans: „”Under the banner of Lenin for socialist construction”, 1930; „From the Russia of NEP socialist Russia will arise”, 1930.
Like everyone else, I watch events on Polish streets and wonder how engaged art finds itself in this turmoil. For a long time quite a lot of artists have manifested in their works views on problems that bother our reality. Now the time has come when not only the elite but also the masses have radicalized to publicly express their position on issues affecting us all.
One of the artists who take a stand on the alarming problems of our reality and culture is Aga Szreder. Recently, I have been following with interest her project „Shadows of the Anthropocene” – spatial light installations, which refer to destructive actions of man towards nature and his participation in the extermination of other animal species. I met with her to ask how she views today’s events through the prism of her own involvement in art.
Agnieszka Wołodźko: What kind of endangered species of animals did you decide to commemorate in „Shadows of the Anthropocene”?
Aga Szreder: The first edition of this project took place in October. I decided to focus on four selected animals: the Baltic sturgeon, the black-throated loon, the Eurasian lynx and the Coenagrion armatum, which are considered extinct species or on the verge of extinction in Poland. In fact, for me these „Shadows” is the creation of contemporary monuments to someone who passes before our eyes, unfortunately thanks to us. It is a kind of honoring them, supposed to be something that remains of these animals.
„Shadows of the Anthropocene”, a shadow of the Baltic sturgeon. Photo: R. Żwirek.
At the beginning, I decided to focus on a situation of animals that lived in Poland. We know that each country has a different situation. For example, the Black-throated loon has not been nesting here for many years. You can see it only during the passages, now, in November. We led to this by excessive development of tourism in places of its nesting, or the expansion of farmland and the mechanisation of agriculture. This bird needs peace and quiet. However, it is popular in Scandinavia and Siberia. Of course, there are species whose numbers are several, over a dozen, several hundred worldwide, and if they become extinct, it will be final. However, it seemed reasonable to me to focus on Poland at the beginning, because I live here, and here I cannot see these animals any more.
„Shadows of the Anthropocene”, a shadow of the Black-throated loon. Photo: A. Szreder.
This stage of the project was created thanks to the involvement of a group of people to whom I am extremely grateful. To Rafał Żwirek for cooperation at every moment, for sounds (of the Sturgeon and Lynx) and photo/video documentation. To Ania Jurkiewicz for music (of the Coenagrion armatum, the Loon and the Lynx). To Dorota Przygucka for translations. To Krzyś Wiluch for his help and lending the studio. To Piotr Kowalski, Iza Bil and Gosia Radel-Wąchała also for providing places.
Next, I would like to invite everyone interested in making sculptures/monuments of endangered animals to co-create this project. First in Poland, then also abroad. To produce together such a gigantic atlas of animals that pass away. Initially, I thought it should be shadows, but it can be too complicated, and besides, not everyone is interested in it, so here the form will probably be more optional. I have the impression that creativity is the greatest contrast to all the evil that man generates, to the fact that we destroy it all, including ourselves, our. This project seems to me to be such a nice opposition to what we have done wrong with nature and the world. That is, showing our compassion and creativity. This looks to be very important to me.
„Shadows of the Anthropocene”, a shadow of the Eurasian lynx. Photo: R. Żwirek.
My dream is to finally show all these animals at the American Museum of Natural History in New York. There are beautiful dioramas that are really pictures. During a long period of being produced, they developed, more or less referring to current trends in art. This is interesting because they are a journey through the history of art. This is my plan that, I hope, will be achieved.
A.W.:I could not participate in walks during which you presented this project to the public. I want to ask you what it looked like.
A.S.: As often happens with me, it was organized from the bottom-up. Except that this time I had a scholarship from the capital city of Warsaw. It was a great help. Initially, I wanted to make a presentation in open spaces – in a park, in a square, on a street, etc., just like during „Narracje”, and to invite as many people as possible. However, this epidemic, which was already developing strongly in October, led me to decide not to publicize it too much. So that a few hundred people would not come, for example. I was doing it myself, without an institutional producer and organizational support, so I realized that if I set up these four installations in different places, even within one district (the presentation took place in Warsaw Praga Północ), I would have to ask my friends to stand and freeze for several hours watching my sculptures. So, I came to the conclusion that it would be best to do it in shopwindows. Moreover, these shadows, when they arose, began to conceptually fit with them. As a result, three of them were in shopwindows, close to each other. I have a studio at Mała Street, so one of the shadows – the Coenagrion armatum – was at my place. Next door, in a studio of my colleagues, the Eurasian lynx was installed. The Baltic sturgeon was presented in the former Melon Cafe at Inżynierska Street. While, the Black-throated loon, which is such a specific, mysterious bird, was exposed in a cafe, in a separate room, dedicated to it. It was a short distance walk between four places, actually 300-400 meters to pass, very close – a tiny quarter.
„Shadows of the Anthropocene”, a shadow of the Coenagrion armatum. Photo: A. Szreder.
But also the form of showing in the shopwindows … I have never used my shopwindow in this way. In my studio, I have a beautiful, pre-war glazed door to the street and the installation was shown through these panes. This is a very cool form because it allows you to present these things in a different way. Of course, the downside is that you can only see them from one side and you cannot go around them. It is not good for a sculpture, as it should always be accessible from all sides. While the very fact that they are in the shopwindow, in the case of these animals, actually made them look like something for sale, such a commodity. So, the way these animals were depicted reflected the way most people think about animals. We treat them as a product, commodity. It was interesting that the set of decisions you have to make for organizational reasons makes you aware of something. I like the process. When these things are ready, I feel sad (laughter).
Presentation of the project „Shadows of the Anthropocene”, Warsaw Praga Północ, October 2020. Photo: R. Żwirek.
A.W.: Now I want to move on to another project that you co-created. It is „100 flags for the 100th anniversary of Polish women’s election rights”. It was created thanks to the work of the 100 FLAG Collective. It was attended by over 270 people from all over Poland, who created over 220 thematic flags (the list of members and members of the Collective as well as the names of participants and participants can be found here). Events taking place outside our windows have updated it a lot. You could say it is a prophetic project.
A.S.: Oh, yes. Then it was a call in the wilderness, another action in the cycle that you hope that something will happen, will twitch in this reality, and on the other hand you know that it will not happen. And then it suddenly turns out that it is so. All the steps that we have taken so far, we as women, but also men who also created and create feminist projects… Suddenly you can see that all these drops have started to drill through the rock, that there is indeed an effect. This is amazing! For the last two years I have been struggling to finally give back all the flags to their authors and finally get over it, and now I wish we had taken care of them anymore (laughter).
March „100 flags for the 100th anniversary of Polish women’s election rights”, Warsaw, 24.11.2018. Photo: W. Chrubasik.
A.W.: You could wave them again.
A.S.: Yes, only now they would disapear in this crowd. This is also interesting. Back then, they were the crowd themselves and acted as a colorful bird in that November and political gray. And now they could just be just a tiny bit of a manifestation. It is absolutely touching and amazing. So I am very happy that all this work of so many people for so many years is paying off. This is great. I realized that a generational change was needed. Of course, our steps led to this goal. I hope that what is happening now is heading for a revolution, because such things cannot be undone or stopped.
The same march. Photo: R. Żwirek.
A.W.: I am also thinking that it was a strong action with the use of artistic tools. I miss this type of action a bit now. All those who analyze what is happening on the streets today focus more on the verbal, literary layer, and slogans that are being created. But it seems to me that there are few expressive and interesting actions in the sphere of visual symbolism. What do you think?
A.S.: I will not agree with you here, because I am absolutely delighted with how quickly the visual language of the street has evolved. I remember 2009, when the Indignados grassroots movement was established in Spain and what its visual identity was. They were just using cardboard, everything was handmade. At that time, I suffered terribly that in Poland everything was printed in the language of protest. That you produce tons of garbage for each demonstration instead of using it. This change could only be done by young people who are protesting climate destruction and are already aware that printing a banner is shamefull. And it is amazing that all this protest has taken over this strategy and people are doing it themselves. So, I am just overjoyed during these demonstrations, walking around, and seeing these things. Even if it is only lettering (because it is the most common), it is also a creation. Incredible that you have young people who suddenly got away from their smartphones and from only using their thumbs to start handwriting. This is wonderful. For me, what is happening now is a festival of creativity. And not only in a verbal sense, but also in a visual sense.
Protests in Gdańsk in defense of women’s abortion rights, Gdańsk, October 2020. Photo: O. Wołodźko.
A.W.: Speaking of the lack of action in the field of visual arts, I meant that professional artists are not very visible.
A.S.: There were a lot of performances in Warsaw. There are many people who stand and perform somewhere. Even if they are not visible in the media, there is quite a lot of it. For example, Ania Kalwajtys made a performance next the Monument to the Polish Underground State and Home Army situated in front of the Parliament. It is probably not too bad in your city either, because there was even a musical demonstration in the form of a jam session next to Radio Gdańsk. There is a lot of music in these protests, which has not happened before. For thirty years, they were singing Kaczmarski at demonstrations. So here is a total contrast when it comes to creativity because it is dedicated to protests, it is created on an ongoing basis. This is a complete sensation! For example, a lot of people painted faces, not just with lightnings. I am delighted with what is happening.
Protests in Gdańsk in defense of women’s abortion rights, Gdańsk, October 2020. Photo: O. Wołodźko.
I saw a lot of banners that were made by „artists”. But with this scale of the protests it is hard to see them. These are millions, so you cannot see it. But since every tenth carton showed a professional line and composition, you know that it is made by someone who has an artistic education. Anyway, who is not an artist? I think Beuys‚ dream is coming true in these protests. This is a fairly good scale. Actually, there are only individual actions because we, as „professional artists”, are completely incoherent. For me, it was a big surprise with „100 flags” that so many people took part in it without discussion, one way or another or maybe otherwise. But I think that the strength of this action was built on a fact that it was done at the grassroots level, and at the time when we directed our manifesto-invitation to artists, there was a small number of activities commemorating the centenary of winning the electoral rights by Polish women. Such spurts make sense again now.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
„Eksperyment jest naszym obowiązkiem” – głosił Aleksander Rodczenko, mając na myśli rolę artystów w przedstawianiu dynamiki myśli ludzkiej. Cała zresztą awangarda wikłała się w działania, mające na celu obalenie starego porządku świata, by zaproponować jego nową formułę, choć często zupełnie utopijną. Futuryści nawoływali do wojny, która miałaby uzdrowić gnijącą cywilizację, konstruktywiści czynnie wspierali rewolucję bolszewicką, sytuacjoniści proponowali „rewolucję dnia codziennego”, a dadaiści próbowali obalić tradycyjny system wartości, który usprawiedliwia toczenie wojen.
Plakaty łotewskiego artysty Gustawa Kłucisa (1895-1938). Od lewej, z hasłami: „Pod sztandarem Lenina dla budownictwa socjalistycznego”, 1930; „Z Rosji NEP-u wyłoni się Rosja socjalistyczna”, 1930.
Jak chyba wszyscy dookoła, przyglądam się wydarzeniom na polskich ulicach i zastanawiam się, jak w tej zawierusze odnajduje się sztuka zaangażowana. Od długiego już bowiem czasu całkiem duża część artystów manifestuje w swojej twórczości poglądy na problemy, nurtujące naszą rzeczywistość. Tym razem nastał czas, gdy nie tylko elity, ale również masy zradykalizowały się, by publicznie wyrazić swoje stanowisko w kwestiach dotyczących nas wszystkich.
Jedną z artystek, które zajmują stanowisko wobec alarmujących problemów naszej rzeczywistości i kultury, jest Aga Szreder. Ostatnio z zainteresowaniem śledziłam losy jej realizowanego w Warszawie projektu „Cienie Antropocenu” – świetlnych instalacji przestrzennych, odnoszących się do niszczycielskich poczynań człowieka w stosunku do natury i jego udziału w zagładzie kolejnych gatunków zwierząt. Spotkałam się z nią, by zapytać, jak patrzy na dzisiejsze wydarzenia przez pryzmat własnego zaangażowania w sztuce.
Agnieszka Wołodźko: Jakie ginące gatunki postanowiłaś upamiętnić w „Cieniach Antropocenu”?
Aga Szreder: W październiku odbyła się pierwsza odsłona tego projektu. Postanowiłam skupić się na wybranych czterech zwierzętach: Jesiotrze bałtyckim, Nurze czarnoszyim, Rysiu euroazjatyckim oraz Łątce zielonej, które są uznawane za gatunki wymarłe bądź na granicy wymarcia na terenie Polski. Tak naprawdę, dla mnie te „Cienie“ to jest tworzenie współczesnych pomników kogoś, kto odchodzi na naszych oczach, niestety dzięki nam. Jest to rodzaj ich uhonorowania, coś, co pozostaje po tych zwierzętach.
„Cienie Antropocenu”, cień Jesiotra bałtyckiego. Fot.: R. Żwirek.
Na początku postanowiłam skupić się na sytuacji zwierząt, które zamieszkiwały Polskę. Wiadomo, że każdy kraj ma inną sytuację. U nas np. nur czarnoszyi nie gniazduje już od wielu lat. Można go zobaczyć tylko w czasie przelotów, zresztą teraz, w listopadzie. Doprowadziliśmy do tego nadmiernym rozwojem turystyki w miejscach jego gniazdowania, czy też poszerzaniem areałów uprawnych i zmechanizowaniem rolnictwa. Ten ptak potrzebuje spokoju i ciszy. Jest on natomiast popularny w Skandynawii i na Syberii. Oczywiście istnieją gatunki, których liczebność to kilka, kilkanaście, kilkaset w skali świata i jeśli one wyginą, to będzie to ostateczne. Wydało mi się jednak rozsądne skupienie się na początku na Polsce, ponieważ mieszkam tutaj, żyję tutaj i tutaj nie jestem w stanie tych zwierząt więcej zobaczyć.
„Cienie Antropocenu”, cień Nura czarnoszyjego. Fot. A. Szreder.
Ten etap projektu powstał dzięki zaangażowaniu grupy osób, którym jestem niezwykle wdzięczna. Rafałowi Żwirkowi za całościową współpracę, za dźwięki (Jesiotra i Rysia) i dokumentację foto/wideo. Ani Jurkiewicz za muzykę (Łątki, Nura i Rysia). Dorocie Przyguckiej za tłumaczenia. Krzysiowi Wiluchowi za pomoc i użyczenie pracowni. Piotrowi Kowalskiemu, Izie Bil i Gosi Radel-Wąchale również za udostępnienie miejsc.
Następnie chciałabym zaprosić wszystkie osoby zainteresowane samodzielnym wykonywaniem rzeźb/pomników zagrożonych zwierząt, do współtworzenia tego projektu. Najpierw w Polsce, potem również za granicą. Żeby wspólnie stworzyć taki gigantyczny atlas zwierząt, które odchodzą. Początkowo myślałam o tym, żeby to były cienie, ale to może być zbyt skomplikowane, a poza tym nie każdego to interesuje, więc tutaj forma będzie pewnie bardziej dowolna. Mam wrażenie, że do całego tego zła, które człowiek generuje, tym, że sami to wszystko, również siebie, wykańczamy, największym kontrastem jest nasza kreatywność. Ten projekt wydaje mi się takim ładnym przeciwstawieniem temu, co złego zrobiliśmy wobec natury i świata. Czyli pokazanie naszego współczucia i kreatywności. To mi się wydaje bardzo istotne.
„Cienie Antropocenu”, cień Rysia euroazjatyckiego. Fot. R. Żwirek.
Moim marzeniem jest to, żeby na koniec te wszystkie zwierzęta pokazać w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Tam są przepiękne dioramy, które tak naprawdę są obrazami. Podczas powstawania w długim czasie rozwijały się, nawiązując mniej lub bardziej do aktualnych trendów w sztuce. To jest ciekawe, bo są one podróżą przez historię sztuki. To taki mój plan, który, mam nadzieję, uda się osiągnąć.
A.W.: Nie mogłam uczestniczyć w spacerach, w czasie których prezentowałaś ten projekt publiczności. Chcę cię zapytać, jak to wyglądało.
A.S.: Jak często u mnie bywa, było to zorganizowane oddolnie. Z tą różnicą, że tym razem miałam stypendium z miasta stołecznego Warszawy. Było to duże ułatwienie. Początkowo chciałam zrobić pokaz w przestrzeniach otwartych – w parku, na skwerze, na ulicy itd., tak jak w czasie „Narracji”, i zaprosić jak najwięcej ludzi. Natomiast ta sytuacja epidemiczna, która w październiku już się mocno rozwijała, skłoniła mnie do decyzji, by tego zbyt mocno nie nagłaśniać. Żeby nie przyszło na przykład kilkaset osób. Robiłam to sama, bez instytucjonalnego wsparcia producenckiego i organizacyjnego. Uświadomiłam sobie , że jeżeli rozstawię te cztery instalacje w różnych miejscach, nawet w zasięgu jednej dzielnicy (prezentacja odbywała się na Pradze Północ), będę musiała poprosić znajomych, żeby stali i marzli przez kilka godzin, pilnując moich rzeźb. Doszłam więc do wniosku, że najlepiej będzie to zrobić w witrynach. Zresztą te cienie, gdy powstawały, zaczęły mi koncepcyjnie pasować do nich. W rezultacie trzy były w witrynach, blisko siebie. Mam pracownię na ulicy Małej, więc jeden z cieni – Łątka zielona była właśnie u mnie. Obok, w pracowni kolegów, był Ryś. W byłej kawiarni Melon na Inżynierskiej prezentował się Jesiotr. Natomiast Nur czarnoszyi, który jest takim specyficznym, tajemniczym ptakiem był pokazywany w kawiarni, w oddzielnym, dedykowanym mu pokoju. To był krótki dystansowo spacer między czterema miejscami, tak naprawdę 300-400 metrów do przejścia, bardzo bliziutko – maleńki kwartał.
„Cienie Antropocenu”, cień Łątki zielonej. Fot. A. Szreder.
Ale też forma pokazywania w witrynach… Ja nigdy mojej witryny nie używałam w ten sposób. Mam w pracowni piękne, przedwojenne oszklone drzwi na ulicę i instalacja była pokazywana przez te szyby. To bardzo fajna forma, bo dzięki niej w inny sposób prezentujesz te rzeczy. Oczywiście, jej minus polega na tym, że widzisz je tylko z jednej strony, a nie możesz ich obejść. To dla rzeźby nie jest dobre, bo zawsze powinna być dostępna ze wszystkich stron. Natomiast sam fakt, że one są w witrynie, w przypadku tych zwierząt rzeczywiście nadawał im sznytu czegoś na sprzedaż, takiego utowarowienia. Czyli sposób przedstawienia tych zwierząt oddawał sposób myślenia o zwierzętach większości ludzi. Traktujemy je jako produkt, towar. To było ciekawe, że sieć decyzji, które musisz podjąć ze względów organizacyjnych, coś ci uświadamia. Ja lubię proces. Jak te rzeczy są już gotowe, ogarnia mnie jakiś smutek (śmiech).
Pokaz projektu „Cienie Antropocenu”, Warszawa Praga Północ, październik 2020.
A.W.: Chcę teraz przejść do innego projektu, który współtworzyłaś. To „100 flag na 100-lecie praw wyborczych Polek”. Powstał dzięki pracy Kolektywu 100 FLAG. Wzięło w nim udział ponad 270 osób z całej Polski, które stworzyły przeszło 220 tematycznych flag (listę członkiń i członków Kolektywu oraz nazwiska uczestniczek i uczestników można znaleźć tutaj).Wydarzenia, które mają miejsce za naszymi oknami, bardzo go zaktualizowały. Można powiedzieć, że to proroczy projekt.
A.S.: Oj, tak. Wtedy to było wołanie na puszczy, kolejna akcja z cyklu, że masz nadzieję, że coś się stanie i coś w tej rzeczywistości drgnie, a z drugiej strony wiesz, że tak nie będzie. A tu nagle okazuje się, że tak jest. Wszystkie kroki, jakie do tej pory zrobiłyśmy, my jako kobiety, ale również mężczyźni, którzy też tworzyli i tworzą feministyczne projekty… Nagle widać, że te wszystkie krople zaczęły drążyć skałę, że rzeczywiście jest tego efekt. To jest niesamowite. Ostatnie dwa lata walczyłam o to, żeby wreszcie wszystkie flagi oddać ich autorkom i autorom i wreszcie z tym skończyć, a teraz żałuję że już ich nie mamy pod opieką (śmiech).
Marsz „100 flag na 100-lecie praw wyborczych Polek”, Warszawa, 24.11.2018. Fot. W. Chrubasik.
A.W.: Można byłoby znów nimi pomachać.
A.S.: Tak, tylko teraz one by zginęły w tym tłumie. To też jest ciekawe. Wtedy one same stanowiły tłum i działały jak kolorowy ptak w tej listopadowej i politycznej szarówce. A teraz po prostu mogłyby być zaledwie jakąś maleńką cząstką manifestacji. To jest absolutnie wzruszające i niesamowite. Więc bardzo cieszę się z tego, że cały ten ogrom pracy tylu osób przez tyle lat przynosi efekt. To jest świetne. Zdałam sobie sprawę z tego, że potrzebna była wymiana pokoleniowa. Oczywiście nasze kroki wiodły do tego celu. Mam nadzieję, że to, co się dzieje teraz, zmierza do rewolucji, bo takich rzeczy nie da się cofnąć ani zatrzymać.
Ten sam marsz. Fot. R. Żwirek.
A.W.: Myślę też o tym, że to było mocne działanie przy użyciu narzędzi plastyki. Trochę mi brakuje tego typu akcji teraz. Wszyscy, którzy analizują to, co się obecnie dzieje na ulicach, bardziej skupiają się na warstwie słownej, literackiej, na sloganach, które są kreowane. Ale wydaje mi się, że mało jest wyrazistych i interesujących akcji w sferze symboliki wizualnej. Jak uważasz?
A.S.: Ja tutaj się z tobą nie zgodzę, ponieważ jestem absolutnie zachwycona tym, jak szybko i w jaki sposób ewoluował język wizualny ulicy. Pamiętam 2009 rok, gdy powstał ruch oddolny Indignados w Hiszpanii i jaką miał identyfikację wizualną. Oni właśnie używali kartonu, wszystko było robione ręcznie. Wtedy cierpiałam strasznie, że w Polsce w języku protestu wszystko jest drukowane. Że produkujesz mnóstwo śmieci na każdą demonstrację, zamiast wykorzystać je. To mogli zrobić tylko ludzie młodzi, którzy protestują przeciwko niszczeniu klimatu i mają już świadomość, że obciachem jest drukowanie baneru. I to jest niesamowite, że cały ten protest przejął tę strategię i ludzie sami to robią. Więc jestem po prostu przeszczęśliwa na tych manifestacjach, chodząc i oglądając te rzeczy. Bo nawet jeśli to jest jedynie liternictwo (bo to jest najczęstsze), jest to też kreacja. Niezwykłe, że masz młodych ludzi, którzy nagle odrywają się od smartfonów i wykorzystywania swojego kciuka na rzecz ręcznego pisania. To jest coś absolutnie niesamowitego. Dla mnie to, co się dzieje, to jest festiwal kreatywności. I to nie tylko w sensie słownym, ale też wizualnym.
Protesty w obronie praw aborcyjnych kobiet, Gdańsk, październik 2020. Fot. O. Wołodźko.
W Warszawie, gdy obserwuję te kartony, to tam jest bardzo dużo kreacji, nie tylko literniczej. Jest dużo grafiki, malarstwa. Oczywiście, rzadko się zdarzają bardziej abstrakcyjne transparenty, bo abstrakcja jest na ulicy słabym językiem. Mało zrozumiałym. Tutaj wymagana jest dosłowność.
A.W.: Mówiąc o braku działań z zakresu plastyki, miałam na myśli to, że artyści profesjonalni są dość mało widoczni.
A.S.: W Warszawie było sporo wystąpień performatywnych. Jest dużo osób, które gdzieś sobie stają i występują. Nawet jeśli nie są widzialni medialnie, to jest tego całkiem sporo. Na przykład Ania Kalwajtys zrobiła performans przy Pomniku Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego pod Sejmem. U was chyba też nie jest źle pod tym względem, bo przecież była chociażby muzyczna demonstracja w formie jam session pod Radiem Gdańsk. W tych protestach jest bardzo dużo muzyki, co wcześniej się nie zdarzało. Przez trzydzieści lat na demonstracjach śpiewali Kaczmarskiego. Więc tutaj jest totalny kontrast, jeśli chodzi o twórczość, bo ona jest dedykowana protestom, to powstaje na bieżąco. To jest jakiś odjazd kompletny. Na przykład dużo osób malowało twarze, nie tylko w błyskawice. Ja jestem zachwycona tym, co się dzieje.
Protesy w obronie praw aborcyjnych kobiet, Gdańsk, Październik 2020. Fot. O. Wołodźko.
Widziałam sporo transparentów, które były zrobione przez „artystów”. Ale przy takiej skali protestów trudno to zobaczyć. To są miliony, więc nie jesteś w stanie tego dostrzec. Ale skoro na co dziesiątym kartonie widać było profesjonalną kreskę i kompozycję, wiadomo, że to jest zrobione przez kogoś, kto ma wykształcenie artystyczne. Zresztą, kto nie jest artystą? Myślę, że realizuje się w tych protestach sen Beuysa. To jest całkiem niezła skala. Tylko rzeczywiście są to działania indywidualne, bo my, jako „artyści profesjonalni”, zupełnie nie jesteśmy spójni. Dla mnie było bardzo dużym zaskoczeniem przy „100 flagach”, że tyle osób wzięło w tym udział bez dyskusji, czy tak, czy siak, czy może inaczej. Ale myślę, że siłą tej akcji było to, że była robiona oddolnie i w czasie, kiedy kierowaliśmy nasz manifest-zaproszenie do artystów, była znikoma ilość działań upamiętniających stulecie wywalczenia praw wyborczych przez Polki. Takie zrywy znowu w tym momencie mają sens.
Zrealizowano ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego.
