ONE OF THE MOST DIFFICULT DECISIONS. AN INTERVIEW WITH NATALIA REVKO

After WWII, the Polish authorities made significant efforts to make our country homogeneous in terms of nationality. The Germans were displaced from Gdańsk and western cities. After 1968, Polish Jews were forced to leave. And we did it. For decades, we lived only in our own sauce, getting used to thinking that this was the right situation. In practice, however, it turned out that it was not and resulted in increasing xenophobia. Poles, unaccustomed to citizens with a foreign appearance, felt threatened in their presence and it happened that they expressed their emotions through aggression. It was not nice…

This situation has gradually changed in recent years. Economic immigrants started to arrive in Poland. The most numerous groups came from Ukraine. Last year, their number reached one and a half million. In fine, the war in Ukraine swept away demographic homogeneity. Refugees from across the eastern border have come en masse to settle in Poland if only to wait out the turmoil in their country. Currently, it is 3.6 million people.

They mainly go to big cities. One of them is Gdańsk, with a population of 470,000 at the end of last year. Currently, 158,000 Ukrainians live here. So, every fourth person met on the street comes from a country invaded by the Russian army.

And it turned out that we deal with strangeness. Even historical resentments have been suspended. The newcomers make their lives with us. Some people manage to continue working in their profession. I look especially at those of them who worked in the cultural sphere at home. Hence, today I am posting an interview with the curator and art researcher Natalia Revko.

Tell me briefly about yourself. What did you do before the Russian invasion of Ukraine?

I am from Odesa, and I lived there most of my life. I worked as a researcher, curator, and head of an NGO. As a researcher, I worked on the history of local contemporary art in Odesa, mostly with the Odesa conceptualism and the period of the 1990s, the time when Ukraine gained Independence and the first contemporary art institutions and curated projects emerged. It was also a time of development of different media like video art, installation, and performance. For a few years, I worked as an archivist and project manager at the Museum of Odesa Modern Art, but for me, it was important to have my independent practice as a curator. Therefore, together with friends and colleagues, we launched an NGO Slushni Rechi.

We made different projects for emerging artists and supported the local artistic community. The first project was a Sound Art Laboratory in the Botanical Garden. We collaborated with biologists, philosophers, and artists to make sound installations and performances.

Project **„Tender Plants: Sound Art Laboratory in Botanical Garden”**, Odesa, 2020. Courtesy Natalia Revko.

Another project, “Schlagbaum”, was organized together with partners from Germany. It was an artistic exchange built around memories of the 1990s in Germany and Ukraine. We invited people who were born in the late 1980s – early 1990s to reflect on how growing up during this time influenced us.

When did you come to Poland?

On March 14th. When the war began, I was in Kyiv with my boyfriend, and we decided to leave the city because it was quite terrifyingly there. We went to the Western part of Ukraine and spent some time there. Then I decided to come to Poland.

Right to Gdańsk?

Yes, I had an invitation from the Laznia Center for Contemporary Art to participate in their residency. When the war started a lot of possibilities for residencies emerged, but I was not able to apply. I was very stressed. But then the Laznia CCA contacted me, and therefore I came to Poland.

Tell me about the exhibition „I can talk only about the war / I can talk not only about the war” that you organized here.

This exhibition includes some contradictions in its name. It was about the situation when even if you are not talking about the war, you are still doing it.

Exhibition **„I can talk only about the war / I can talk not only about the war”**, Laznia CCA, Gdańsk, April-May 2022. Curator: Natalia Revko. Photo: Adam Bogdan.

It was quite accidental that the space was free for one month. As I understood, it does not happen in Laznia so often. I met six artists from Ukraine, and I understood that it would be particularly good to put this accidence of meeting people in very new situations into the exhibition space. Therefore, I decided to make an open call and I asked people to join. It was important for me to make a communication space among the Ukrainian and Polish artists. So, the project grew to twenty-three participants.

Also, I asked artists to bring artworks throughout the exhibition duration. Therefore, we were rearranging the space all the time. It was a valuable part of this project.

Was the exhibition changing?

Yes, it was changing itself a lot.

So, it was processual?

Yes. It was very much process based.

There was one artwork with plants. Tanya Bakum sowed sunflower seeds at the exhibition space. There were a lot of contexts around this gesture connected to the symbolic and economic value of sunflowers in Ukraine, but also with the viral video, where a woman came to an armed Russian soldier asking what he was doing on her land. After some unintelligible answers, she told him to at least put raw sunflower seeds into his pockets so they will grow when he dies.

But also, this work was a metaphor for our exhibition. Sunflowers grew as the project was developing. These days Tanya is going to plant them next to Laznia. I hope that the project will continue in other spaces and then we will show a video with this sowing sunflower seeds.

It was a difficult exhibition not only because of the very personal and sensitive theme but also because of its challenging format. It is complicated to deal with so many voices, and sometimes there were contradictions among them, even discussions, but still, I see it as a platform more than a final exhibition. More as the space for communication, working together, processing the trauma, meeting people, integrating different communities, and creating our community. It was more like an archive of reactions.

I was thinking a lot about this. And my conclusion is that this exhibition should have been organized, even if it was not ideal, and did not have this “contemporary art style”. The space was full of works and full of voices. But still, I think that the fact that it happened, as well as all these communications around, is the most valuable part of this project.

How long will your residency last here?

I was proposed to stay here for half of the year. Maybe I will stay a little bit more, maybe less. In a few days, I plan to go to Ukraine for a few weeks to see my friends and family.

When we met the first time, you told me that you had had proposals to go for residencies in some Western countries. Why didn’t you go there?

The few invitations that I received looked like good proposals at first sight. I am not saying that all the residencies like these, but those that were offered had names like “Stand for Ukraine” or “Emergency project for Ukraine” but proposing stays together with Russian artists and curators, and I am not open to this kind of collaborations now. I think that this attitude to reconciling the Ukrainians and the Russians at this moment is very inappropriate and traumatic for Ukrainians. And the proposition that I received here, in Poland, was … Nobody here asked me to communicate in a way, which I do not want and with someone, I do not want.

And I like Gdańsk. For me, it is especially important to interact with the place as deeply as I can. I am very into developing my relations with the city, with people, and with different communities. And not just to jump from one residency to another. This is fine, too, but I am not this type of person. And now it is quite stressful to take part in short-term residencies not only for me but for all art practitioners with whom I talked.

What are you working on now?

I am drafting an article for “Ręcznik” magazine about this exhibition. I am also preparing some materials for a project with the Canadian artist Kandis Friesen which will take place in Berlin. We were working on the exhibition in Odesa before and it will take place when it will be safe enough. In this other show, we both working with the experience of displacement. Kandis is working on her family story, and I am on the things that are happening with me right now.

Now I am writing about the double perception, because, for me, the world is doubled in a way. I realized that my brain is trying to catch something similar in Gdansk to my city, creating strange similarities. Maybe it is one of the ways to cope with trauma. It is interesting because when the war started, I was in the middle of writing about the doubled perception of Odesa artists, sometimes caused by the experience of living in the Soviet Union and creating imaginary spaces to escape, sometimes it was used as a method to move the borderlines of language and image. And now I am putting all this together: my personal experience and art history of Odesa that influenced me so much after all years of research.

Also, together with Bartosz Ziemniak, who took part in the exhibition, we are planning to arrange a long-standing artistic residency in Gdańsk for the Ukrainian artists. So, we are writing grant proposals and if everything is fine, I will work on this project to help artists who need a stay.

I am also working on a project addressing the environmental wounds caused by the war in Ukraine. Before I was developing a project around the ecology and geopolitics of the Black Sea, but now together with a team in Ukraine, we decided to expand this initiative. So, it will be the range of the artworks, texts, and lectures to react to unimaginable losses of landscape, nuclear threat, pollution endured by Ukraine along with the terrible loss of human lives.

So, as you can see, a lot of ideas…

And when the war ends, are you going to return to Odesa?

Yes. Before I planned to apply for an additional master’s program to continue my art education. But maybe I will apply next year. I want to return and develop my small NGO. During the war, I realized that I do not see myself in big institutions in Ukraine. I am a more local-rooted person. For me, it is particularly important to continue my practice independently.

I dream to find and rent a space in Odesa. I understood that before I was doing projects more by myself and less in teams. Now I feel more consolidation and motivation among friends and colleagues with whom I plan to work. We want to build.

It was one of the toughest decisions for me to leave Ukraine and I still do not know if it was the right decision to do. But I calm myself that I will develop my resources, knowledge, and contacts to return to Ukraine to build something. Our country needs to rebuild cities, and places to live, but we also need to build relations, and connections, strengthening ourselves as active communities and I see myself as a person who can be useful in it.

Thank you very much for the interview.

JEDNA Z NAJTRUDNIEJSZYCH DECYZJI. ROZMOWA Z NATALIĄ REVKO

Po drugiej wojnie światowej polskie władze uczyniły wielki wysiłek, by nasz kraj stał się narodowościowo homogeniczny. Wysiedlono Niemców z Gdańska i miast zachodnich. Po 1968 roku zmuszono do wyjazdu polskich Żydów. I udało się. Przez dziesiątki lat żyliśmy wyłącznie we własnym sosie, przyzwyczajając się do myślenia, że taka sytuacja jest prawidłowa. W praktyce okazywało się jednak, że nie była. Skutkowała narastającą ksenofobią. Nieprzyzwyczajeni do obywateli o cudzoziemskim wyglądzie Polacy czuli się w ich obecności zagrożeni. Zdarzało się, że wyrażali swoje emocje za pomocą agresji. Nie było miło…

W ostatnich latach sytuacja ta stopniowo ulegała zmianie. Do Polski zaczęli napływać imigranci ekonomiczni. Najliczniejsza grupa pochodziła z Ukrainy. W ubiegłym roku ich liczba sięgnęła półtora miliona. Ostatecznie demograficzny homogenizm zmiotła wojna w Ukrainie. Uchodźcy zza wschodniej granicy przybywają masowo, by osiąść w Polsce choćby po to, by przeczekać zawieruchę w swoim kraju. Obecnie to 3,6 miliona osób.

Kierują się przede wszystkim do dużych miast. Jednym z nich jest Gdańsk. W końcu ubiegłego roku miał 470 tysięcy mieszkańców. Obecnie zamieszkuje tu 158 tysięcy Ukraińców. A więc co czwarta osoba napotkana na ulicy pochodzi z kraju najechanego przez rosyjskie wojsko.

I okazało się, że radzimy sobie z obcością. Nawet historyczne resentymenty zostały zawieszone na kołku. Przybysze układają sobie u nas życie. Niektórym udaje się kontynuować pracę w swoim zawodzie. Przyglądam się szczególnie tym z nich, którzy u siebie byli pracownikami sfery kultury. Stąd dziś zamieszczam rozmowę z kuratorką i badaczką sztuki Natalią Revko.

Opowiedz krótko o sobie. Co robiłaś przed inwazją Rosji na Ukrainę?

Pochodzę z Odessy i przez większość mojego życia tam mieszkałam. Pracowałam jako badaczka i kuratorka, zarządzałam organizacją pozarządową. Prowadziłam badania na temat lokalnej sztuki współczesnej w Odessie, głównie konceptualizmu i okresu lat 90. ubiegłego wieku, kiedy Ukraina zdobyła niepodległość, powstały pierwsze instytucje sztuki współczesnej oraz projekty kuratorskie. Był to również czas, gdy rozwijały się różne media, takie jak video art, instalacja czy performance. Przez kilka lat pracowałam jako archiwistka i managerka projektów w Muzeum Sztuki Współczesnej Odessy, ale dla mnie było bardzo istotne, by mieć własną, niezależną praktykę jako kuratorka. Dlatego razem z kolegami i przyjaciółmi założyliśmy organizację pozarządową Slushni Rechi.

Realizowaliśmy różne projekty dla młodych artystów oraz wspieraliśmy lokalną społeczność artystyczną. Nasz pierwszy projekt to było Sound Art Laboratory w Ogrodzie Botanicznym. Pracowaliśmy z biologami, filozofami i artystami, robiąc instalacje dźwiękowe i performanse.

Projekt **„Tender Plants: Sound Art Laboratory in Botanical Garden”**, Odessa, 2020. Fot.: dzięki uprzejmości Natalii Revko.

Inny projekt, “Schlagbaum”, został zrealizowany razem z partnerami z Niemiec. To była wymiana artystów, zorientowana wokół tematu wspomnień na temat lat 90. w Niemczech i w Ukrainie. Zaprosiliśmy twórców urodzonych w późnych latach 80. i wczesnych latach 90., by zastanowić się, w jaki sposób ten czas wpłynął na nas.

Kiedy przybyłaś do Polski?

14 marca. Kiedy rozpoczęła się wojna, byłam w Kijowie z moim chłopakiem i zdecydowaliśmy się opuścić miasto, ponieważ było tam dość przerażająco. Pojechaliśmy do zachodniej Ukrainy i spędziliśmy tam trochę czasu. Potem postanowiłam pojechać do Polski.

Od razu do Gdańska?

Tak, miałam zaproszenie z Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia, by przyjechać na rezydencję. Kiedy zaczęła się wojna, pojawiło się dużo możliwości rezydencji, ale byłam zbyt zestresowana, żeby o nie aplikować. I wtedy skontaktowała się ze mną Łaźnia, dlatego przyjechałam do Polski.

Opowiedz o wystawie „Mogę mówić tylko o wojnie / Mogę mówić nie tylko o wojnie”, którą tu zorganizowałaś.

Ta wystawa zawiera pewne sprzeczności w swoim tytule. Dotyczyła sytuacji, kiedy nawet gdy nie mówisz o wojnie, nadal to robisz.

Wystawa **„Mogę mówić tylko o wojnie / Mogę mówić nie tylko o wojnie”**, CSW Łaźnia, Gdańsk, kwiecień-maj 2022. Kurator: Natalia Revko. Fot.: Adam Bogdan.

To był zupełny przypadek, że sala wystawowa była wolna przez jeden miesiąc. Jak zrozumiałam, nie zdarza się to w Łaźni zbyt często. Spotkałam sześciu artystów z Ukrainy i zrozumiałam, że byłoby dobrze umieścić w przestrzeni wystawienniczej ten przypadek spotkania osób w nowej sytuacji. Dlatego zdecydowałam się ogłosić publiczne zaproszenie, by ludzie się do nas przyłączyli. Było to dla mnie bardzo ważne, by stworzyć przestrzeń komunikacji pomiędzy ukraińskimi i polskimi artystami. I w ten sposób projekt rozszerzył się do 23 uczestników.

Również, poprosiłam artystów, by przynosili swoje prace w czasie trwania wystawy, dlatego cały czas przearanżowywaliśmy przestrzeń. To była cenna część tego projektu.

Więc wystawa się zmieniała?

Tak, zmieniała się bardzo.

A więc miała charakter procesualny?

Tak, w znacznym stopniu.

Była jedna praca z roślinami. Tanya Bakum zasiała ziarna słonecznika w przestrzeni wystawienniczej. Wokół tego gestu zebrało się wiele kontekstów, związanych z symboliczną i ekonomiczną wartością słoneczników w Ukrainie, jak również ten z krążącym w sieci wideo, na którym kobieta przyszła do uzbrojonego Rosjanina, pytając, co robi na jej ziemi. Po kilku niezrozumiałych odpowiedziach powiedziała mu, żeby przynajmniej włożył do kieszeni surowe nasiona słonecznika, które wyrosną, kiedy umrze.

Lecz ta praca była metaforą naszej wystawy. Słoneczniki rosły, gdy wystawa się rozwijała. W tych dniach Tanya zamierza je zasadzić koło Łaźni. Mam nadzieję, że ten projekt będzie kontynuowany w innych przestrzeniach i wtedy pokażemy wideo na temat tego siania ziaren słonecznika.

To była trudna wystawa nie tylko ze względu na bardzo osobisty i wrażliwy temat, ale również ze względu na jej format. Praca z tyloma różnymi głosami jest skomplikowana. Czasem były pomiędzy nimi sprzeczności, nawet dyskusje, ale postrzegam ją bardziej jako platformę niż wystawę. Bardziej jako przestrzeń do komunikacji, wspólnej pracy, przepracowywania traumy, spotykania ludzi, integracji różnych społeczności i tworzenia naszej własnej. To było coś na kształt archiwum reakcji.

Dużo o niej myślałam. I doszłam do wniosku, że powinna była zostać zorganizowana, nawet jeśli nie była idealna i nie miała tego „stylu sztuki współczesnej”. Przestrzeń została wypełniona pracami i głosami. Myślę, że fakt, iż miała miejsce, jak również ta cała komunikacja wokół niej, było najcenniejszą stroną tego projektu.

Jak długo potrwa twoja rezydencja tutaj?

Zaproponowano mi pół roku. Może zostanę trochę krócej lub trochę dłużej. Za kilka dni mam zamiar pojechać do Ukrainy na kilka tygodni, żeby spotkać moich przyjaciół i część mojej rodziny.

Kiedy się pierwszy raz spotkałyśmy, mówiłaś mi, że miałaś propozycje, by pojechać na rezydencje na Zachód. Czemu tam nie pojechałaś?

Kilka zaproszeń, które otrzymałam, na pierwszy rzut oka wyglądały dobrze. Nie mówię tego o wszystkich rezydencjach, ale te, które mi zaproponowano, nazywały się „Stand for Ukraine”, „Emergency project for Ukraine”, lecz oferowały pobyty razem z rosyjskimi artystami i kuratorami, a ja nie jestem otwarta na taki rodzaj współpracy w tej chwili. A propozycja, którą otrzymałam z Polski, była… Nikt mnie tutaj nie prosił o taki rodzaj komunikacji, której ja sobie nie życzę lub z kimś, z kim nie chciałabym rozmawiać.

A poza tym lubię Gdańsk. To dla mnie bardzo ważne, by wejść z interakcję z miejscem tak głęboką, jak to tylko jest możliwe. Bardzo mi zależy na rozwinięciu relacji z tym miastem, z ludźmi i z różnymi społecznościami. A nie tylko skakać z jednej rezydencji na drugą. To też jest fajne, ale ja nie jestem tego typu osobą. A teraz jest to bardzo stresujące, by uczestniczyć w krótkoterminowych rezydencjach – nie tylko dla mnie, ale również dla innych ludzi sztuki, z którymi rozmawiam.

Nad czym teraz pracujesz?

Piszę artykuł o tej wystawie dla magazynu „Ręcznik”. Przygotowuję materiały do wspólnego projektu z kanadyjską artystką Kandis Friesen, który będzie miał miejsce w Berlinie. Wcześniej przygotowywałyśmy wystawę w Odessie, która zostanie zrealizowana, gdy będzie dostatecznie bezpiecznie. W tym drugim projekcie obie pracujemy nad doświadczeniem przemieszczenia. Kandis pracuje nad historią jej rodziny, a ja nad rzeczami, które mi się wydarzają teraz.

Piszę teraz o podwójnej percepcji, ponieważ według mnie świat jest obecnie podwójny, w jakiś sposób. Zdałam sobie sprawę, że mój mózg próbuje Gdańsku uchwycić coś podobnego do mojego rodzinnego miasta, tworzyć dziwne podobieństwa. Może jest to jeden ze sposobów radzenia sobie z traumą. To interesujące, ponieważ gdy zaczęła się wojna, byłam w trakcie pisania o podwójnej percepcji artystów z Odessy, czasem spowodowanej doświadczeniem życia w Związku Radzieckim i tworzeniem wyobrażonych przestrzeni do ucieczki, a czasem była to metoda, by przesunąć granice języka i obrazu. A teraz składam to wszystko razem: moje osobiste doświadczenie i historię sztuki Odessy, która w znacznym stopniu wpłynęła na mnie po tych wszystkich latach badań.

Ponadto, razem z Bartoszem Ziemniakiem, który brał udział w wystawie, zamierzamy zaaranżować długoterminową rezydencję w Gdańsku dla ukraińskich artystów. Więc piszemy wnioski o granty i jeśli wszystko pójdzie dobrze, będziemy pracować nad tym projektem, by pomóc artystom, którzy potrzebują pobytu.

Pracuję też nad projektem dotyczącym zranień środowiska, spowodowanych przez wojnę w Ukrainie. Wcześniej tworzyłam projekt na temat ekologii i geopolityki Morza Czarnego. Teraz, razem z zespołem z Ukrainy, zdecydowaliśmy się rozwijać tę inicjatywę. Więc będą to prace artystyczne, teksty i lektury, by zareagować na niewyobrażalne straty w pejzażu, zagrożenie nuklearne, zanieczyszczenia w Ukrainie wraz z ogromnymi stratami wśród ludzi. Więc, jak widzisz, jest dużo pomysłów…

A gdy wojna się skończy, masz zamiar powrócić do Odessy?

Tak. Wcześniej planowałam aplikować na jakieś dodatkowe studia magisterskie, by kontynuować edukację artystyczną. Ale może zrobię to w przyszłym roku. Chcę wrócić i rozwijać moja małą organizację pozarządową. W czasie wojny zrozumiałam, że nie widzę siebie w jakiejś dużej instytucji w Ukrainie. Jestem raczej osobą lokalnie zakorzenioną. Dla mnie to bardzo ważne, by kontynuować niezależną praktykę.

Marzę o znalezieniu i wynajmie jakiejś przestrzeni w Odessie. Zrozumiałam, że wcześniej wszystkie projekty robiłam raczej sama niż w zespole. Teraz czuję większe wzmocnienie i motywację w kręgu przyjaciół i kolegów, z którymi zamierzam pracować. Chcemy budować.

To była dla mnie jedna z najtrudniejszych decyzji, by wyjechać z Ukrainy i nadal nie wiem, czy była słuszna. Ale uspokajam się, że będę rozwijać swoje zasoby, wiedzę i kontakty do czasu powrotu do Ukrainy, by coś zbudować. Nasz kraj potrzebuje odbudowy miast i miejsc do życia, ale również potrzebuje budowy relacji, związków, umocnienia nas samych jako aktywnych społeczności. Postrzegam siebie jako osobę, która się przy tym przyda.

Bardzo ci dziękuję za rozmowę.

EMERGENCY REFUGE

Three weeks ago, I wrote about how cultural institutions make their rooms available to refugees. Their influx to our country continues. Since the outbreak of the war, the Polish-Ukrainian border has been crossed by 2.66 million people. Most of them stay in Poland, hoping that they soon will be able to return to themselves. Crowds of private persons are involved in providing accommodation for the newcomers. Almost all my friends who own their own homes share it now with two, three, and sometimes a dozen or so refugees. However, this is still not enough. Especially in border towns, where waves of refugees pour in daily, and they must stop somewhere before they know where they can go next. Therefore, the problem of immediate large-scale preparation of temporary accommodation is particularly topical there.

This emergency is a real problem for local authorities. They usually react to it by finding abandoned objects, adapting them by filling them with rows of fold-out beds and mattresses. Thus, the problem of accommodation is solved. However, this is a highly uncomfortable solution for people who are to live and stay in such conditions. As a rule, a shelter is a temporary object that is supposed to give a sense of security in an unusual situation. And provide privacy. This is where the architect’s task is outlined: what to do and how to ensure privacy despite difficult circumstances. Fortunately, there was someone with the courage and idea of how to meet this challenge.

Shigeru Ban is a Japanese born in Tokyo in 1957. His innovative projects are showered with international awards every year, including the most prestigious one in the architectural world – the Pritzker Prize, which Ban received in 2014. Although he does not lack commercial commissions, in the mid-1990s he founded the Voluntary Architects’ Network (VAN), a non-governmental organization that deals with the provision of emergency shelters. Initially, it operated mainly in Japan, responding to local disasters in the form of earthquakes, typhoons, and tsunamis. VAN implemented the Paper Partition System (PPS) project created by Shigeru Ban in 2004. It consists of building a structure, the space of which is divided into smaller units using cardboard poles. The individual rooms are separated by textile curtains.

PPS, a fragment of paper construction. Photo: materials of the Wrocław University of Science and Technology.

The Japanese architect is a member of an 18-person team of experts who act as advisors in the international project New European Bauhaus. Poland is represented in this group by Hubert Trammer, an employee of the Department of Architecture, Town Planning, and Spatial Planning of the Lublin University of Technology. After the outbreak of the war in Ukraine, Shigeru Ban contacted his Polish colleague and suggested using the Paper Partition System in our country. Of course, his proposal was met with great applause.

One more Polish architect joined the project. Jerzy Łątka is a lecturer at the Faculty of Architecture at the Wrocław University of Science and Technology. He defended his doctoral thesis on architecture created from paper. In 2013, he was a student of Shigeru Bana at Kyoto University of Art and Design. During this time, he participated in the design of the Paper Nursery School in China. Later, he also took part in its construction.

Shigeru Ban and Jerzy Łątka, March 2022. Photo: materials of the Wrocław University of Science and Technology.

At the request of a Japanese architect, the prototype was created in Wrocław, erected with the help of local students on the premises of the Wrocław Technology Park. When it turned out that the construction worked, the production of paper sleeves began in a factory belonging to the Corex Group in Sosnowiec. Eighteen thousand elements were created.

PPS assembly. Photo: materials of the Wrocław University of Science and Technology.

The decision was made to use the PPS to create a reception point for refugees in Chełm, a town located twenty-one kilometers from the border with Ukraine. At the critical moment, 20,000 newcomers from Ukraine moved there every day. The gigantic scale of migration mobilized the local government to organize and launch another help point organized on the site of the former Tesco hypermarket.

PPS. Photo: materials of the Wrocław University of Science and Technology.

The assembly of residential units from Sosnowiec poles took less than two days. The work was attended by a team of about thirty architects, students of the Wrocław University of Technology, the Warsaw University of Technology, the Lublin University of Technology, and volunteers (among others, residents of Chełm, people from Warsaw, Gdańsk, and even Sweden). The resulting living space can ultimately accommodate about 2.5 thousand refugees, which makes it one of the largest refugee aid points in eastern Poland.

PPS in Chełm. Photo: materials of the Wrocław University of Science and Technology.

Other structural elements were used in Wrocław and Lviv. In Wrocław, the residential units created in this way were built on the premises of the BWA gallery, located at the Wrocław Główny railway station. They can accommodate 318 people.

PPS applied at the Wrocław railway station. Photo: materials of the Wrocław University of Science and Technology.

To my question, about how the Paper Partition System works in use, Jerzy Łątka replies: “I got a text message from Katarzyna Roj, the curator of the Wrocław BWA: >> This system works because people who enter the units start to crying <<. It makes refugees feel so isolated, they have enough private space that they can let go of the emotions they have probably held back since they left their homes. It was the best proof for me that this system works. It gives a sense of privacy, the possibility of changing clothes, feeding the child, and a little more freedom than in the open space. Also, in the context of covid, these are some kinds of barriers that can stop the spread of the disease. A bit like bigger masks stretched on racks.”

SCHRONIENIA NAGŁE

Trzy tygodnie temu pisałam o tym, w jaki sposób instytucje kultury udostępniają swoje pomieszczenia dla uchodźców. Ich napływ do naszego kraju trwa nadal. Od wybuchu wojny granicę polsko-ukraińską przekroczyło 2,66 mln osób. Większość z nich zatrzymuje się w Polsce, licząc na to, że wkrótce będzie mogła powrócić do siebie. W zapewnienie dachu nad głową przybyszom z Ukrainy zaangażowały się rzesze osób prywatnych. Prawie wszyscy moi znajomi, którzy są posiadaczami własnego domu, dzielą go obecnie z dwójką, trójką, a niekiedy kilkunastoma uchodźcami. To jednak wciąż za mało. Szczególnie w miastach przygranicznych, dokąd codziennie napływają fale uciekinierów i muszą się gdzieś zatrzymać, zanim zorientują się, dokąd mogą udać się dalej. Tam więc szczególnie aktualny jest problem natychmiastowego przygotowania tymczasowych miejsc zamieszkania na dużą skalę.

Ta sytuacja awaryjna stanowi nie lada problem dla władz lokalnych. Zazwyczaj reagują na nią, wyszukując opuszczone obiekty i adaptują je, wypełniając rzędami rozkładanych łóżek i materacy. W ten sposób problem zakwaterowania zostaje rozwiązany. Jest to jednak rozstrzygnięcie wysoce niekomfortowe dla osób mających zamieszkać i przebywać w takich warunkach. Z zasady bowiem schronienie to obiekt tymczasowy, który ma dawać poczucie bezpieczeństwa w niecodziennej sytuacji. I zapewniać prywatność. W tym miejscu zarysowuje się zadanie dla architekta: co zrobić i w jaki sposób, by, pomimo trudnych okoliczności, prywatność zapewnić. Na szczęście pojawił się architekt, mający odwagę i pomysł, jak sprostać temu wyzwaniu.

Shigeru Ban to Japończyk urodzony w Tokio w 1957 roku. Jego nowatorskie projekty corocznie obsypywane są międzynarodowymi nagrodami, łącznie z tą najbardziej prestiżową w świecie architektonicznym – Pritzker Prize, którą został uhonorowany 2014 roku. Mimo iż nie brakuje mu komercyjnych zamówień, w połowie lat 90-tych założył organizację pozarządową Voluntary Architects’ Network (VAN), która zajmuje się rozwiązywaniem problemów związanych z zapewnianiem schronień nagłych. Początkowo działała głównie w Japonii, reagując na lokalne klęski w postaci trzęsień ziemi, tajfunów i tsunami. Wdrażała stworzony w 2004 roku przez Shigeru Bana projekt Paper Partition System (PPS). Polega on na budowaniu struktury, której przestrzeń dzieli się na mniejsze jednostki przy użyciu tekturowych słupów. Poszczególne pomieszczenia oddzielone są do siebie za pomocą tekstylnych zasłon.

PPS, fragment papierowej konstrukcji. Fot.: materiały Politechniki Wrocławskiej

Japoński architekt jest członkiem 18-osobowego zespołu ekspertów, pełniących funkcję doradców w międzynarodowym projekcie New European Bauhaus. Polskę reprezentuje w tym gronie Hubert Trammer, pracownik Katedry Architektury, Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Politechniki Lubelskiej. Po wybuchu wojny w Ukrainie Shigeru Ban skontaktował się ze swoim polskim kolegą i zasugerował zastosowanie Paper Partition System w warunkach naszego kraju. Oczywiście, jego propozycja spotkała się z ogromnym aplauzem.

Do realizacji tego projektu włączył się jeszcze jeden polski architekt. Dr inż. Jerzy Łątka jest wykładowcą Wydziału Architektury na Politechnice Wrocławskiej. Obronił doktorat na temat architektury tworzonej z papieru. W 2013 r. był studentem Shigeru Bana na Kyoto University of Art and Design. W tym czasie uczestniczył w projektowaniu przedszkola pomocowego Paper Nursery School w Chinach. Później brał również udział w jego budowie.

Shigeru Ban i Jerzy Łątka, marzec 2022. Fot. materiały Politechniki Wrocławskiej.

Na prośbę japońskiego architekta we Wrocławiu powstał prototyp, wzniesiony z pomocą tamtejszych studentów w pomieszczeniach Wrocławskiego Parku Technologicznego. Gdy okazało się, że konstrukcja się sprawdza, ruszyła produkcja papierowych tulei. Jej realizacją zajęła się firma Corex Group z Sosnowca. Powstało 18 tysięcy elementów.

Montaż PPS. Fot.: materiały Politechniki Wrocławskiej.

Zapadła decyzja, by zastosować PPS do utworzenia punktu recepcyjnego dla uchodźców w Chełmie, mieście położonym 21 kilometrów od granicy z Ukrainą. W momencie krytycznym dobowo przemieszczało się tam blisko 20 tysięcy przybyszy z Ukrainy. Gigantyczna skala migracji zmobilizowała samorząd do zorganizowania i uruchomienia kolejnego punku pomocy zorganizowanego na terenie po byłym hipermarkecie Tesco.

PPS. Fot.: materiały Politechniki Wrocławskiej.

Montaż konstrukcji mieszkalnych z sosnowieckich tulei trwał niecałe dwie doby. W pracach uczestniczyła ok. 30-osobowa ekipa architektów, studentów Politechniki Wrocławskiej, Politechniki Warszawskiej, Politechniki Lubelskiej i wolontariuszy (m.in. mieszkańcy Chełma, osoby z Warszawy, Gdańska, a nawet ze Szwecji). Powstała w ten sposób przestrzeń mieszkalna docelowo może pomieścić ok. 2,5 tysiąca uchodźców, co czyni ją jednym z największych punktów pomocy uchodźcom we wschodniej Polsce.

PPS w Chełmie. Fot.: materiały Politechniki Wrocławskiej.

Pozostałe elementy konstrukcyjne zostały wykorzystane we Wrocławiu i we Lwowie. We Wrocławiu powstałe w ten sposób jednostki mieszkalne zostały zbudowane w pomieszczeniach galerii BWA, mieszczącej się na głównym dworcu kolejowym. Mogą pomieścić 318 osób.

PPS zastosowany na wrocławskim dworcu. Fot. Materiały Politechniki Wrocławskiej.

Na moje pytanie, jak Paper Partition System sprawdza się w użytkowaniu, Jerzy Łątka odpowiada: „Dostałem sms-a od Katarzyny Roj, kuratorki wrocławskiego BWA: >>Ten system działa, bo osoby, które wchodzą do jednostek zaczynają płakać<<. Powoduje, że uchodźcy czują się na tyle wyizolowani, mają na tyle prywatnej przestrzeni, że potrafią puścić emocje, które powstrzymywali pewnie od czasu, gdy wyjechali ze swoich domów. To był dla mnie najlepszy dowód, że ten system działa. Daje poczucie prywatności, możliwość przebrania się, nakarmienia dziecka, trochę większej swobody niż w otwartej przestrzeni. Również w kontekście covidu są to pewnego rodzaju przepierzenia, mogące powstrzymać rozprzestrzenianie się choroby. Trochę jak większe maski, rozciągnięte na stelażach”.

CULTURE IN THE SHADOW OF DISASTER

The situation of the war that had been going on for a month just outside our border has resulted in a reformulation of our daily habits. I do not think I will exaggerate when I say that each of us begins and ends the day the same way – checking the news from the Ukrainian front.

Due to my profession, I ask myself about the role of art in the face of the ensuing drama. How should we react as artists? After all, we have two attitudes to choose from. We may stand by the position that art is an immanent value, located beyond any historical turmoil. And its status should be cared for at all costs to protect the higher values that give purpose and meaning to our existence. Without them, our life, even if preserved, will become mere vegetation. Or, as artists, we should temporarily suspend our professional activities and join the action aimed at saving physical lives, threatened here and now. In this way, contribute to the blurring of the border between art and reality, which has already been postulated many times, for example by counterculture activists in the 1960s.

In the same decade, in 1967, Michel Foucault gave a lecture for a group of Parisian architects. He spoke of “other spaces”, among which he pointed in particular to heterotopia. This term was created by combining the concepts of “hetero” (other, different) and “topos” (place) and means a space that gives the impression of an unreal vision, perfectly ordered, planned, and organized in contrast to the space of everyday life – imperfect and filled with the unpredictability of accidents. At the same time, Foucault contrasted it with a utopia defined as a place without real space.

Michel Foucault. By Arturo Espinosa – https://www.flickr.com/photos/espinosa_rosique/7908579302, CC BY 2.0.

Among the numerous examples of heterotopias, the French philosopher mentioned theatre, the aim of which is to transfer viewers to the sphere of events taking place in unreal space and unreal time. I am sure that this concept can also cover an art gallery with its “white cube” paradigm, meaning a clean, white space, devoid of ornaments, which is to constitute an ideal, timeless, isolated from the outside world background for exhibiting works of art. I adopt the perspective of heterotopia understood in this way to observe practices undertaken by Polish cultural institutions in the face of the crisis of war in Ukraine.

And here, we can also notice the duality of attitudes that I mentioned at the beginning. Most institutions continue their current praxis, trying to bring it closer and make it available to visitors from areas affected by the war. Thus, they offer them a space to rest from freshly experienced traumas. Free tickets policy or guided tours of the exhibitions in Ukrainian are practiced. On March 19, the Juliusz Słowacki Theatre in Cracow played a free play “A Christmas Carol” for the youngest refugees, translated into their mother tongue.

The play „A Christmas Carol” was performed on March 9 at the J. Słowacki Theatre on March 9 for the youngest refugees from Ukraine. Photo Bartek Barczyk.

At the same time, some institutions completely changed their existing modus operandi (at least in the case of their selected spaces) and transformed them into direct aid centers. Thus, they suspended the status of heterotopia and allowed the sphere of the profane into their territory. We could see how the significant risk of resignation from a privileged status is on the example of the incidents in Mariupol. The management of the local Donetsk Regional Dramatic Theatre decided to make its premises available for shelter for the city’s residents. However, despite marking the building with a large inscription „CHILDREN”, also visible from the sky, it was bombed by Russian planes, covering under the rubble about a thousand people hiding there. By the way, the fact that the shelter under the theater endured and a few hours after the attack living people began to come out of the ruins will certainly become a contribution to one of the most significant legends about this war.

Dramatic Theatre in Mariupol, view from 2019. Photo: Dmytro Sergienko, CC BY-SA 4.0

But let’s go back to Polish cultural institutions.

The Labirynt Gallery in Lublin opened a common room in its basement for Ukrainian children and young people who came to flee the war. Thanks to the creative activities organized for them, their guardians can calmly deal with matters in offices and try to organize their stay in new conditions. In the same city, the Actors’ House offered 24 independent apartments for Ukrainian mothers and children for longer stays.

The capital institution Biennale Warszawa has made the space at Marszałkowska Street, to create there, together with the Ocalenie Foundation, temporary accommodation facilities for 50 refugees from the war area who do not have Ukrainian citizenship. These are foreign students who have studied in Ukraine or employees of companies that were based in that country. Having come to Poland after the outbreak of the war, they find themselves in a particularly difficult situation, because the special act, which guarantees Ukrainian refugees two months of accommodation and meals, does not cover them.

Help center at the headquarters of Biennale Warszawa. Photo: Karolina Jackowska.

Residents of the capital quickly responded to the advertisement published by Biennale Warszawa, providing mattresses, blankets, duvets, and bed linen. A room for two showers and a warehouse with shelves were arranged. It soon turned out that there was so much work to organize aid activities that it was beyond the capabilities of the institution’s employees. So, a voluntary system was introduced. Private companies provide free meals, cleaning products, and underwear. Thanks to this collective effort, it is possible to maintain a center where refugees rotate – usually for 3-4 days. In this way they gain time to organize their trip to destinations where they will be able to stay for longer.

The already mentioned Juliusz Słowacki Theatre in Cracow made the building of the House of Theatre Crafts at Radziwiłłowska Street available, where the first intervention point in Cracow was established. It organizes assistance in cooperation with the Multicultural Center and the Salam Lab foundation – organizations that have experience and can realistically diagnose and provide support for people fleeing war and persecution. There they receive shelter, accommodation, meals as well as information and organizational support. The point works every day, 24 hours a day, which means that thousands of people have already benefited from this support. The theatre employees involved in the activities of the point organize in-kind support, deliver hot meals, transport aid to the border, pick up refugees from there, and help them find permanent accommodation in Cracow.

Help point for refugees from Ukraine in the House of Theater Crafts in Cracow. Photo courtesy of J. Słowacki Theatre.

And finally, the Łaźnia Nowa Theatre in Nowa Huta, in its new branch called, nomen omen, the Utopia Home – International Empathy Center, also created a help center. “On the first day of the war, with the approval of the entire team and Małgorzata Szydłowska, Director of the House of Utopia, we launched a collection point for Ukraine,” explains Tomasz Talerzak, work coordinator at the House of Utopia. – The collection, coordinated by Małgorzata Szymczyk-Karnasiewicz, responsible at the House of Utopia for the project of the Good Practice Cooperative, met with a very large response, not only in the form of hundreds of packages and bags with all kinds of necessary items but also the active participation of several dozen volunteers, helping to sort, pack and deliver things, incl. to reception points in eastern Poland „.

Collection of gifts for refugees at the Utopia Home. Photo courtesy of the Utopia Home.

Gradually, a part of the permanent accommodation base was transformed, which until then served actors cooperating with the theatre or was intended for artistic residencies. Accommodation places were created there, among others for artists fleeing the war. So far, nearly 30 people, including eight children, have been hosted. The new residents of the Utopia Home participated in the events taking place there, incl. art workshops and meetings of the University of Theatre Viewing. Currently, guests there include seven students of art schools, which were brought to Krakow by the local Academy of Fine Arts.

Students of the Jagiellonian University cooking soup for refugees in the Utopia Home. Photo Mariia Kovbel, All in UJ.

“It is very important for us, a kind of formative experience. We do what we can to reach out to people who need us. It is not always easy to deal with human tragedies and take responsibility for taking part in their emotions and fates, especially as you would often like to be able to give more and more. But it is a kind of mutual exchange. We also get a lot from them. Energy flows in both directions. Good comes back …” – says Tomasz Talerzak.

KULTURA W CIENIU KATASTROFY

Sytuacja trwającej od miesiąca tuż za naszą granicą wojny spowodowała przeformułowanie naszych codziennych nawyków. Chyba nie popadnę w przesadę, gdy będę twierdzić, iż każdy z nas zaczyna dzień i kończy w ten sam sposób – sprawdzając wieści z ukraińskiego frontu.

Z racji swojego zawodu zadaję sobie pytanie o rolę sztuki wobec zaistniałego dramatu. Jak powinniśmy zareagować jako artyści? Bo przecież do wyboru mamy dwie postawy. Możemy albo trwać przy stanowisku, iż sztuka jest wartością immanentną, ulokowaną ponad jakąkolwiek dziejową zawieruchą. I należy o ten jej status dbać za wszelką cenę, aby uchronić wyższe wartości, które nadają cel i znaczenie naszej egzystencji. Bez nich nasze życie, nawet zachowane, stanie się zaledwie wegetacją. Lub też jako artyści powinniśmy zawiesić czasowo swoją profesjonalną działalność i włączyć się do akcji, mającej na celu ratowanie fizycznego życia, zagrożonego tu i teraz. I w ten sposób przyczynić się do rozmycia granicy pomiędzy sztuką a rzeczywistością, o co postulowano już wielokrotnie, chociażby w czasach kontrkultury w latach 60. ubiegłego wieku.

W tym samym dziesięcioleciu, bo w 1967 r. Michel Foucault wygłosił wykład dla grupy paryskich architektów. Mówił o „innych przestrzeniach”, spośród których wskazał szczególnie na heterotopię. Określenie to powstało z połączenia pojęć „hetero” (inne, odmienne) oraz „topos” (miejsce) i oznacza przestrzeń sprawiającą wrażenie nierealnej wizji, doskonale uporządkowanej, zaplanowanej i zorganizowanej w kontraście do przestrzeni życia codziennego – niedoskonałej i wypełnionej nieprzewidywalnością wypadków. Jednocześnie Foucault przeciwstawił ją utopii, zdefiniowanej jako miejsce bez rzeczywistej przestrzeni.

Michel Foucault. Rys. Arturo Espinosa, – https://www.flickr.com/photos/espinosa_rosique/7908579302, CC BY 2.0.

Wśród różnych przykładów heterotopii francuski filozof wymienił teatr, którego celem jest przenoszenie widzów w sferę zdarzeń odbywających się w nierzeczywistej przestrzeni i nierzeczywistym czasie. Jestem pewna, że pojęciem tym można również objąć galerię sztuki z jej wzorcem „white cube”, oznaczającym czystą, białą przestrzeń, pozbawioną ozdób, która ma stanowić idealne, bezczasowe, izolowane od świata zewnętrznego tło do eksponowania dzieł sztuki. Przyjmuję perspektywę tak pojętej heterotopii, by obserwować praktyki, podejmowane przez polskie instytucje kultury wobec kryzysu wojny w Ukrainie.

I tu daje się również zauważyć dwoistość postaw, o których wspomniałam na wstępie. Większość instytucji kontynuuje swoją dotychczasową praxis, próbując przybliżyć i udostępnić ją przybyszom z obszarów objętych wojną. Tym samym oferuje im przestrzeń wytchnienia od świeżo przeżytych traum. Stosuje się darmowe bilety bądź oprowadzanie po wystawach w języku ukraińskim. Krakowski Teatr im. Juliusza Słowackiego 19 marca zagrał dla najmłodszych uchodźców bezpłatny spektakl „Opowieść wigilijna” z tłumaczeniem na ich język ojczysty.

Spektakl „Opowieść wigilijna” został zagrany 9 marca w Teatrze im. J. Słowackiego dla najmłodszych uchodźców z Ukrainy. Fot. Bartek Barczyk.

Jednocześnie część instytucji całkowicie zmieniła swoje dotychczasowe modus operandi (przynajmniej w wypadku wybranych przestrzeni) i przekształciła je w centra pomocy bezpośredniej. Tym samym zawiesiły one status heterotopii i wpuściły na swoje terytorium sferę profanum. Jak wielkie ryzyko niesie rezygnacja z uprzywilejowanego statusu mogliśmy się przekonać na przykładzie wypadków w Mariupolu. Dyrekcja tamtejszego Donieckiego Obwodowego Teatru Dramatycznego zdecydowała o udostępnieniu jego pomieszczeń na schronienie dla mieszkańców miasta. Jednakże, mimo oznaczenia budynku wielkim napisem „DZIECI”, widocznym również z nieba, został on zbombardowany przez rosyjskie samoloty, zasypując pod gruzami około tysiąca ukrywających się tam osób. Nota bene, fakt, iż schron pod teatrem wytrzymał i kilka godzin po ataku z ruin zaczęli wychodzić żywi ludzie stanie się z pewnością przyczynkiem dla jednej z najbardziej znamiennych legend na temat tej wojny.

Teatr Dramatyczny w Mariupolu, widok z roku 2019. Fot. Dmytro Sergienko, CC BY-SA 4.0

Wróćmy jednak do polskich instytucji kulturalnych.

Lubelska Galeria Labirynt uruchomiła w swojej piwnicy świetlicę dla ukraińskich dzieci i młodzieży, którzy przybyli, uciekając przed wojną. Dzięki zorganizowanym dla nich zajęciom twórczym ich opiekunowie mogą spokojnie zając się załatwianiem spraw w urzędach i próbami zorganizowania swojego pobytu w nowych warunkach. W tym samym mieście Dom Aktora zaofiarował dla ukraińskich matek z dziećmi 24 niezależne mieszkania na dłuższe pobyty.

Stołeczna instytucja Biennale Warszawa udostępniła przestrzeń przy ul. Marszałkowskiej, by tam, wspólnie z Fundacją Ocalenie, stworzyć tymczasowe zaplecze noclegowe dla 50 uciekinierów z obszaru wojny, którzy nie mają obywatelstwa ukraińskiego. Są to zagraniczni studenci, którzy uczyli się w Ukrainie lub pracownicy firm, które miały siedziby w tym kraju. Przybywszy do Polski po wybuchu wojny, znajdują się w szczególnie ciężkiej sytuacji, ponieważ specustawa, która gwarantuje ukraińskim uchodźcom dwumiesięczne zakwaterowanie i wyżywienie, ich nie obejmuje.

Centrum pomocy w siedzibie Biennale Warszawa. Fot. Karolina Jackowska.

Na ogłoszenie opublikowane przez Biennale Warszawa szybko odpowiedzieli mieszkańcy stolicy, dostarczając materace, koce, kołdry i bieliznę pościelową. Wygospodarowano pomieszczenie na dwa prysznice oraz magazyn z regałami. Wkrótce okazało się, że pracy przy organizacji działań pomocowych jest tak dużo, iż przerasta to możliwości pracowników instytucji. Wprowadzono więc system wolontariacki. Prywatne firmy dostarczają darmowe posiłki, środki czystości a także bieliznę. Dzięki temu zbiorowemu wysiłkowi udaje się utrzymać centrum, w którym rotacyjnie zatrzymują się uchodźcy – zwykle na 3-4 dni. W ten sposób zyskują czas, by zorganizować swoją podróż do miejsc docelowych, w których będą mogli zatrzymać się na dłużej.

Wspomniany już krakowski Teatr im. Juliusza Słowackiego udostępnił budynek Domu Rzemiosł Teatralnych przy ul. Radziwiłłowskiej 3, w którym powstał pierwszy na terenie Krakowa punkt interwencyjny. Organizuje pomoc we współpracy z Centrum Wielokulturowym oraz fundacją Salam Lab – organizacjami, które mają doświadczenie i potrafią realnie diagnozować i realizować wsparcie dla osób uciekających przed wojną i prześladowaniami. Tam otrzymują schronienie, nocleg, posiłki oraz wsparcie informacyjne i organizacyjne. Punkt dostępny jest codziennie, przez 24 godziny na dobę, co sprawia, że tysiące osób skorzystały już z tego wsparcia. Zaangażowani w działania punktu pracownicy teatru organizują wsparcie rzeczowe, dostarczają gorące posiłki, transportują na granicę pomoc, odbierają stamtąd uchodźców oraz pomagają im w poszukiwaniu stałych miejsc zakwaterowania na terenie Krakowa.

Punkt pomocy dla uchodźców z Ukrainy w Domu Rzemiosł Teatralnych w Krakowie. Fot. dzięki uprzejmości Teatru im. J. Słowackiego.

I wreszcie nowohucki Teatr Łaźnia Nowa w swojej nowej filii o nazwie, nomen omen, Dom Utopii – Międzynarodowe Centrum Empatii, również stworzył centrum pomocy. „Już pierwszego dnia wojny przy aprobacie całego zespołu oraz Małgorzaty Szydłowskiej, Dyrektor ds. Domu Utopii – uruchomiliśmy punkt zbierania darów dla Ukrainy” – wyjaśnia Tomasz Talerzak, koordynator pracy w Domu Utopii. – Zbiórka, którą koordynowała Małgorzata Szymczyk-Karnasiewicz, odpowiedzialna w Domu Utopii za projekt Spółdzielni Dobrych Praktyk, spotkała się z bardzo dużym odzewem, nie tylko w formie setek paczek i worków z wszelkiego rodzaju potrzebnymi przedmiotami, ale i aktywnym udziałem kilkudziesięciu wolontariuszy, pomagających sortować, pakować i rozwozić rzeczy m.in. do punktów recepcyjnych we wschodniej Polsce”.

Zbiórka darów dla uchodźców w Domu Utopii. Fot. dzięki uprzejmości Domu Utopii.

Stopniowo przekształcono część stałej bazy noclegowej, która dotąd obsługiwała współpracujących z teatrem aktorów lub była przeznaczona na rezydencje artystyczne. Stworzono tam miejsca do spania m.in. dla uciekających przed wojną artystów i artystek. Do tej pory ugoszczono blisko 30 osób, w tym ośmioro dzieci. Nowi mieszkańcy Domu Utopii uczestniczyli w odbywających się tam wydarzeniach, m.in. warsztatach artystycznych i spotkaniach Uniwersytetu Patrzenia Teatrem. Obecnie gości tam m.in. siedem studentek szkół artystycznych, które ściągnęła do Krakowa tamtejsza Akademia Sztuk Pięknych.

Studenci Uniwersytetu Jagielońskiego gotujący zupę dla uchodźców w Domu Utopii. Fot. Mariia Kovbel, All in UJ.

„Dla nas jest to bardzo ważne, niejako formujące doświadczenie. Robimy co możemy, żeby wyciągnąć rękę do ludzi, którzy nas potrzebują. Nie zawsze jest to łatwe, bo przecież niełatwo jest zmagać się z ludzkimi dramatami i w poczuciu odpowiedzialności brać na siebie część ich emocji i losów, zwłaszcza że często chciałoby się móc dać więcej i więcej. Ale jest to rodzaj obopólnej wymiany. My też od nich dużo dostajemy. Przepływ energii ma miejsce w obie strony. Dobro wraca…” – mówi Tomasz Talerzak.

THINKING ABOUT UKRAINE

I listen to news from Ukraine with horror and un-faith. Naturally, reminders of the times and circumstances when I visited this country or cooperated with its inhabitants appear in my mind.

My first meeting with Ukraine was in 2005. With my husband, Marek, we traveled through its western part in Opel Omega. We did not have a set plan or had any particular knowledge of the area. Long stretches of roads led across steppes with petrol stations rarely seen. We drove to roadside towns, heading southeast, towards the border with Romania. We spent nights in the car, in a tent, in private homes, once even in a monastery. In the small village Kosów near Tarnopol, I asked an old woman, a mother of our host, if she had ever been to Poland. She blinked her blue eyes, distrusting the absurdity of my question: “I was born in Poland”. (Before World War II, this part of Ukraine was within the borders of Poland.)

In 2009 I went to Lviv to take part in the international project „Transformer” organized by Łukasz Szałankiewicz and Andriy Linik. It was a review of electronic and experimental music, projects combining the audio sphere with visual art, accompanied with theoretical speeches. At that time, I presented the activities of Laznia CCA as well as my own activities. I remember from this stay the “sniffing” of Lviv, about which we, Poles, have a concept overgrown with legends. As well as night explorations of places reserved for the local cultural and social underground.

In 2015, I visited Kyiv for the first time, invited by the local Foundation for Contemporary Art to conduct workshops introducing young artists to the methodology of participatory art. It was crazy, for professional reasons, I could only spend one day in Ukraine. However, I was very impressed by the participants’ commitment and their will to act. I remember the characteristic exchange between us. Expecting that English might be a problem for them, I suggested that they could describe their projects in Russian. I will understand. They looked at me and politely explained that they spoke Ukrainian, not Russian. Besides, they had no problems with English either.

Workshop „Participatory Art in the Contemporary City”, Kyiv, 2015. Photo: AW.

In the evening I managed to run through the city center, along the Dnieper River. I promised myself that I would come back there again. And I did – three years later. But more on that in a moment.

In the years 201-2019, I co-organized the international project „Room for Improved Futures”. Its headquarters was the rum46 gallery in Aarhus, Denmark. This project was supposed to be networked by other artistic organizations. We invited two projects from Aarhus – Sigrids Stue and Trade Test Site, as well as Imaginary Republik operating in Berlin and Bergen to cooperate. I also proposed the Kyiv Foundation for Contemporary Art, which I met earlier. On this occasion, it turned out that cultural contacts in the field of visual art between Denmark and Ukraine practically did not exist since World War II.

The person who coordinated the cooperation with us on the Ukrainian side was the director of the foundation – Ilona Demchenko. Thanks to her, we were able to host artists from this country who organized their individual exhibitions in Aarhus – Sergiy Petlyuk and Alevtina Kakhidze. We have published the text of Yevhenia Oliinyk entitled “Everyday Nationalism”. Two theoretical presentations took place in rum46 – by the president of Garage Gang, Iryna Solovey, and the journalist and art critic Vira Baldyniuk, editor-in-chief of the cultural magazine “Korydor”.

Alevtina Kakhidze’s performance during the opening of her exhibition „Future Gardens”, rum46, Aarhus, 2018. Photo: B. Katzin.

Together with the members of the rum46 collective – Grete Aagaard and Barbara Katzin, as well as the Moldavian artist Tatiana Fiodorova, we went to Kiev to make our relations with Ukraine mutual. We managed to meet representatives of local cultural organizations. ISOLATSIA is a platform for artistic initiatives that was established in 2010 in Donetsk, in a former insulation factory. When the region around the city came under the control of Russian separatists, the organization moved to Kyiv, but still focused on Donbas-related topics.

Meeting of the partners of the „Room for Improved Futures” project in Kiev, 2018. Photo: B. Katzin.

The Visual Culture Research Center (VCRC) was founded by students and graduates of the National University of “Kyiv-Mohyla Academy”. It organizes debates, exhibitions, publishes books, and produces videos. Save Kyiv Modernism is an initiative that brings together architects, town planners, and activists around the idea of protecting Kyiv’s modernist architecture.

We also visited two exhibition centers – Mystetskyi Arsenal, a state institution located in the huge building of the former Arsenal, and the Pinchuk Art Center, founded by businessman and philanthropist Victor Pinchuk. In the last place, our attention was drawn to a shelf on which stood a row of jars. We noticed that most of the viewers passing by were putting bills in them. Seeing our surprise, our Ukrainian guides explained that the society understood that the state had no money for culture. Therefore, society must sponsor it with its own private funds.

And now… I am looking at the online map on the liveuamap.com website, where the most up-to-date information about hostilities is published. I wonder what is happening to my Ukrainian friends and whether their country will survive as an independent state…

MYŚLĄC O UKRAINIE

Nadsłuchuję wieści z Ukrainy z przerażeniem i nie-do-wiarą. W naturalny sposób napływają wspomnienia o czasach i okolicznościach, kiedy odwiedzałam ten kraj lub współpracowałam z jego mieszkańcami.

Moje pierwsze spotkanie z Ukrainą miało miejsce w 2005 roku. Z moim mężem, Markiem, przemierzaliśmy turystycznie Oplem Omegą jej zachodnią część. Nie mieliśmy ustalonego planu ani szczególnej wiedzy o okolicy. Długie odcinki dróg prowadziły przez stepy, z rzadko napotykanymi stacjami benzynowymi. Zajeżdżaliśmy do przydrożnych miasteczek, kierując się na południowy wschód, ku granicy z Rumunią. Nocowaliśmy w aucie, w namiocie, w domach prywatnych, raz nawet w klasztorze. W małej wiosce Kosów pod Tarnopolem zapytałam staruszkę, matkę naszej gospodyni, czy kiedykolwiek była w Polsce. Zamrugała swoimi błękitnymi oczami, nie dowierzając absurdalności mojego pytania: „Ja się w Polsce urodziłam”.

W 2009 roku pojechałam do Lwowa, by wziąć udział w międzynarodowym projekcie „Transformator” zorganizowanym przez Łukasza Szałankiewicza i Andriya Linika. Był to przegląd muzyki elektronicznej i eksperymentalnej, projektów łączących sferę audio ze sztuką wizualną w zestawieniu z wystąpieniami teoretycznymi. Prezentowałam działalność CSW Łaźnia a także własne działania. Pamiętam z tego pobytu „obwąchiwanie” Lwowa, o którym my, Polacy, mamy pojęcie obrosłe legendami. A także nocne odkrywanie miejsc zarezerwowanych dla miejscowego kulturalno-społecznego undergroundu.

W 2015 roku po raz pierwszy odwiedziłam Kijów, zaproszona przez tamtejszą Foundation for Contemporary Art by poprowadzić warsztaty zapoznające młodych artystów z metodologią sztuki partycypacyjnej. To było szaleństwo, z powodów zawodowych mogłam spędzić na Ukrainie tylko jedną dobę. Byłam jednak bardzo zbudowana zaangażowaniem uczestników i ich wolą działania. Zapamiętałam charakterystyczną wymianę zdań między nami. Spodziewając się, że język angielski może być dla nich problemem, zaproponowałam, że mogą opisywać swoje projekty po rosyjsku. Zrozumiem. Spojrzeli na mnie i uprzejmym tonem wyjaśnili, że mówią po ukraińsku a nie po rosyjsku. Z angielskim zresztą również nie mieli kłopotu.

Warsztaty „Participatory Art in the Contemporary City”, Kijów, 2015. Fot. AW.

Wieczorem zdążyłam jeszcze przebiec przez centrum miasta, wzdłuż Dniepru. Obiecałam sobie, że jeszcze tam wrócę. I wróciłam – trzy lata później. Ale o tym za chwilę.

W latach 201-2019 współorganizowałam międzynarodowy projekt „Room for Improved Futures”. Jego główną siedzibą była galeria rum46 w Aarhus w Danii. Projekt ten z założenia miał sieciować inne organizacje artystyczne. Zaprosiliśmy do współpracy dwa projekty z Aarhus – Sigrids Stue i Trade Test Site, a także Imaginary Republik działającą w Berlinie i w Bergen. Zaproponowałam jeszcze kijowską Foundation for Contemporary Art, którą poznałam wcześniej. Przy tej okazji okazało się, że od II wojny światowej kontakty kulturalne w dziedzinie sztuki wizualnej pomiędzy Danią a Ukrainą praktycznie nie istnieją.

Osobą, która koordynowała współpracę z nami ze strony ukraińskiej była dyrektorka fundacji – Ilona Demchenko. Dzięki niej udało nam się gościć artystów z tego kraju, którzy zorganizowali w Aarhus swoje wystawy indywidualne – Sergiya Petlyuka i Alevtinę Kakhidze. Opublikowaliśmy tekst Yevhenii Oliinyk pt. „Everyday Nationalism”. W rum46 odbyły się dwa wystąpienia teoretyczne – prezydentki organizacji Garage Gang, Iryny Solovey oraz dziennikarki i krytyczki sztuki Viry Baldyniuk, redaktorki naczelnej magazynu kulturalnego „Korydor”.

Performance Alevtiny Kakhidze w czasie wernisażu jej wystawy „Future Gardens”, rum46, Aarhus, 2018. Fot.: B. Katzin.

Wraz z członkiniami kolektywu rum46 – Grete Aagaard i Barbarą Katzin, a także mołdawską artystką Tatianą Fiodorovą wybrałyśmy się do Kijowa, by nawiązane relacje z Ukrainą uczynić wzajemnymi. Udało nam się spotkać z przedstawicielami lokalnych organizacji kulturalnych. ISOLATSIA jest platformą inicjatyw artystycznych, która powstała w 2010 roku w Doniecku, w dawnej fabryce izolatorów. Gdy region wokół miasta przeszedł pod kontrolę rosyjskich separatystów, organizacja przeniosła się do Kijowa, nadal jednak skupiając się na tematach dotyczących Donbasu.

Spotkanie partnerów projektu „Room for Improved Futures” w Kijowie, 2018. Fot. B. Katzin.

Visual Culture Research Center (VCRC) został założony przez studentów i absolwentów Uniwersytetu Narodowego „Akademii Kijowsko-Mohylańskiej”. Organizuje debaty, wystawy, publikuje książki i produkuje wideo. Save Kyiv Modernism to inicjatywa, która skupia architektów, urbanistów i aktywistów wokół idei ochrony kijowskiej architektury modernistycznej.

Odwiedziłyśmy też dwa centra wystawiennicze – Mystetskyi Arsenal, instytucję państwową mieszczącą się w ogromnym budynku dawnego Arsenału i Pinchuk Art Centre, założony przez biznesmena i filantropa Victora Pinchuka. W tym ostatnim miejscu naszą uwagę przykuła półka, na której stał rząd słoików. Zauważyłyśmy, że większość przechodzących widzów wkładała do nich banknoty. Widząc nasze zdziwienie, oprowadzający nas Ukraińcy wyjaśnili, że społeczeństwo rozumie, iż państwo nie ma pieniędzy na kulturę. Dlatego społeczeństwo musi ją sponsorować z własnych, prywatnych funduszy.

A teraz… patrzę na internetową mapę na stronie liveuamap.com, gdzie publikowane są najbardziej aktualne informacje o działaniach wojennych. Zastanawiam się, co się dzieje z moimi ukraińskimi znajomymi i czy ich kraj przetrwa jako niepodległe państwo…

ONCE AGAIN ABOUT GROWROOM

January, as the initial month of the year, prompts you to make plans and decisions for the future. At the same time, it still drags behind it memories of last year’s events, reluctant to quickly lose their relevance. For me, last year was marked by the implementation of the Growroom.

It is a specific urban garden with a spherical shape, designed by Danish designers Sine Lindholm and Mads-Ulrik Husum in cooperation with SPACE10 – IKEA’s experimental laboratory in Copenhagen. I saw it for the first time in Aarhus, in Denmark. When I found out that it was open-source, I wanted it to appear in Gdańsk. As part of the activities of our Foundation „Cultures Beyond Culture”, together with my husband Marek Wołodźko, we obtained funds for its production from the Danish Cultural Institute in Warsaw and the Environment Department of the Gdańsk Municipality. We decided to locate it in the district where we live – Gdańsk Strzyża, on the main square. There, paths of residents’ daily wanderings intersect – to the store, to the pharmacy, to the post office, for a walk with a dog, to the vet or library.

The idea was that the Growroom would become a community garden, and the residents would take care of it together throughout the growing season. And in return, they could pick herbs and strawberries, and sit in its interior, fragrant with plant aromas. When we announced these plans on Facebook, a friend said: “A community garden is a beautiful idea. However, when one was organized in another part of Gdańsk last year, the enthusiasm of potential users was enough only for the very beginning. For the rest of the summer, the organizers had to run around with watering cans themselves, otherwise, everything would dry out”.

Yeah. This problem is known to all originators of participatory projects. It is not enough to prepare even the best action plan if the participants do not have enough energy for a long-term commitment. When there is a need to care for live plants, the effect of omitting can produce particularly daunting results.

The beginning surprised us positively. On the day of initiating the project, an appropriate group of volunteers came and after several hours of working together, the circular shelves of the installation were filled with soil and seedlings. I have described this stage here.

As organizers, we were left with the question of what to do next. Many passers-by, admiring the effects of our operation, expressed concerns about the safety of the Growroom. We were also not sure if there would be people willing to water, although we left the watering can inside and the fountains next to them were a promise of a guaranteed source of water. We did not want to give up our vacation plans. However, we were still concerned about the success of this endeavor.

However, we took a risk. Returning from each trip, we ran to the square to check if the Growroom was still standing, and the seedlings were not completely dry. However, each time the sight calmed us down. Despite the heat and the location of the garden in full sun, the flowers bloomed, the herbs smelled, and the strawberries attracted pickers. The bench, mounted inside, almost all the time served as a place for intimate meetings. Parents with children watered the plantation. Older people repeatedly stopped to express their admiration. Even local drunks – permanent residents of the square – discussed the project, proud to have it located in their neighborhood.

The garden survived until the end of October, gradually drying up in line with the natural process of vegetation. However, the structure itself has been preserved in such good condition that it could be used again. Following the permit granted to us by the City of Gdańsk, we had to remove the Growroom from the square in the fall. Fortunately, the befriended Foundation for Social Support of Aleksandra FOSA, located just a hundred meters away, has declared its willingness to put it on its premises next spring. In this way, the life of the project will be extended. What’s more, a sponsor has applied who wants to finance the construction of more Growrooms in the Tri-City and beyond.

So, we made it!

JESZCZE RAZ O GROWROOMIE

Styczeń, w roli początkowego miesiąca roku, skłania do robienia planów i postanowień na przyszłość. A jednocześnie ciągle jeszcze wlecze za sobą wspomnienia o zeszłorocznych zdarzeniach, nieskorych do szybkiej utraty swojej aktualności. Dla mnie ubiegły rok upłynął pod znakiem realizacji Growroomu.

To specyficzny miejski ogród o kulistej formie, zaprojektowany przez duńskich dizajnerów Sine Lindholm i Madsa-Ulrika Husuma we współpracy z SPACE10 – eksperymentalnym laboratorium IKEI w Kopenhadze. Po raz pierwszy zobaczyłam go w Aarhus, w Danii. Gdy dowiedziałam się, że ma charakter open source, zapragnęłam by zaistniał w Gdańsku. W ramach działań naszej Fundacji „Kultury ponad Kulturą” wraz z moim mężem Markiem Wołodźko zdobyliśmy fundusze na produkcję z Duńskiego Instytutu Kultury w Warszawie oraz Wydziału Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku. Postanowiliśmy ulokować go w dzielnicy, w której mieszkamy – Gdańsku Strzyży, na głównym skwerze. Tam przecinają się ścieżki codziennych wędrówek mieszkańców – do sklepu, do apteki, na pocztę, na spacer z psem, do weterynarza czy biblioteki.

Pomysł był taki, by Growroom stał się ogrodem społecznym, by mieszkańcy wspólnie dbali o niego przez cały okres wegetacyjny. A w zamian mogli zrywać zioła i truskawki, a ponadto przesiadywać w jego pachnącym roślinnymi aromatami wnętrzu. Gdy ogłosiliśmy te plany na Facebooku, odezwała się znajoma: „Ogród społeczny to piękna idea. Jednak, gdy w zeszłym roku zorganizowano jeden w innej części Gdańska, entuzjazmu potencjalnych użytkowników wystarczyło tylko na sam początek. Przez resztę lata organizatorzy musieli sami biegać z konewkami, bo inaczej wszystko by wyschło”.

No, tak. Ten problem znają wszyscy pomysłodawcy projektów partycypacyjnych. Nie wystarczy przygotować choćby najlepszy plan działania, jeśli zabraknie energii uczestników do długofalowego zaangażowania. W przypadku konieczności opieki nad żywymi roślinami efekt zaniechania może dać szczególnie zniechęcające rezultaty.

Początek zaskoczył nas pozytywnie. Na dzień inicjacji projektu zgłosiła się odpowiednia grupa ochotników i po kilku godzinach wspólnej pracy koliste półki instalacji zostały wypełnione ziemią i sadzonkami. Ten etap opisałam tutaj.

Jako organizatorzy pozostaliśmy z pytaniem, co dalej. Wielu przechodniów, podziwiając efekty naszego działania, wyrażało obawy o bezpieczeństwo Growroomu. Nie byliśmy też pewni, czy znajdą się chętni do podlewania, choć konewkę zostawiliśmy w środku, a znajdujące się obok fontanny stanowiły obietnicę gwarantowanego źródła wody. Nie mieliśmy ochoty rezygnować z wakacyjnych planów. Obawa o powodzenie tego przedsięwzięcia nie opuszczała nas jednak.

Zaryzykowaliśmy jednak. Powracając z każdego wyjazdu, biegliśmy na plac, by sprawdzić, czy Growroom jeszcze stoi, a sadzonki nie wyschły do szczętu. Jednak za każdym razem zastany widok uspokajał nas. Pomimo upałów i lokalizacji ogródka w pełnym słońcu, kwiaty kwitły, zioła pachniały, a truskawki nęciły owocami. Zamontowana wewnątrz ławka nieomal cały czas służyła jako miejsce intymnych spotkań. Rodzice z dziećmi podlewali plantację. Starsi ludzie wielokrotnie zatrzymywali się, by wyrazić swój podziw. Nawet lokalni pijaczkowie – stali rezydenci placu – dyskutowali o tym projekcie, dumni, iż mieści się on właśnie w ich dzielnicy.

Ogródek przetrwał do końca października, stopniowo zasychając, zgodnie z naturalnym procesem wegetacji. Sama konstrukcja zachowała się jednak w na tyle dobrym stanie, że mogła być użyta ponownie. Zgodnie z udzielonym nam przez Miasto Gdańsk pozwoleniem, jesienią musieliśmy usunąć Growroom z placu. Na szczęście zaprzyjaźniona Fundacja Oparcia Społecznego Aleksandry FOSA, mieszcząca się zaledwie sto metrów dalej, zadeklarowała chęć postawienia go na swoim terenie w przyszłą wiosnę. W ten sposób życie projektu zostanie przedłużone. Co więcej, zgłosił się sponsor, który chce sfinansować budowę kolejnych Growroomów w Trójmieście i nie tylko.

A więc, udało nam się!